1975 yılından bu yana “8 Kasım Dünya Şehircilik Günü”nün, Türkiye’de eylemsel çerçevede anma toplantıları ana faaliyeti olan Kasım Kolokyumu’nu başlatan ve gelenekselleşmesine öncülük eden kişi olarak, şehircilik hallerini düşünme günü üzerine bugüne dek pek çok sözlü ve yazılı açıklamalar yaptım, eylemler düzenledim.

Bu yıl 8 Kasım Dünya Şehircilik Günü ile ilgili bir yazıyı, “İnandığım Şehircilik” kitabımda (1) etraflıca yazdığım kısımdan özetleyerek, Yapı Dergisi okurlarına sunmak istedim.

Bir Düşünme, Muhasebe Yapma Günü
8 Kasım Dünya Şehircilik Günü, uygar toplumlarda şehircilik düşünce ve eylemleri karşısında herkesin, her kesimin şehircilik olgusunu hissetmesi ve sahip çıkması amacıyla düzenlenen özelleşmiş bir düşünme, muhasebe yapma günüdür.

71 yıl önce 1949 yılında Arjantin’de, Profesör Carlos Maria Della Paolera tarafından, şehirciliğin tanımlandığı “Uluslararası Özel Anma Günü” olarak düşünülen Dünya Şehircilik Günü, ilk kez Buenos Aires’te düzenlenmiştir. Bu özel anma günü, “Dünya Mimarlık Günü” gibi Birleşmiş Milletler teşkilatının kabul ve ilan ettiği, takvim oluşturduğu bir “gün” değildir. Oluşturulmasındaki amaç, ülkelerde şehircilik alanında sorumluluk taşıyanların, eğitim verenlerin, meslek insanlarının ve halkın bir araya gelerek, toplumun gelişmesine dönük bir hareket yaratılması, bir eylem gerçekleştirilmesidir.

Girişimin fikir sahibi ve öncüsü Prof. Della Paolera, Fransa’da Avrupa’nın en eski ve köklü şehircilik eğitim kurumu Paris Sorbonne Üniversitesi, Şehircilik Enstitüsü’nde (1921-28 yılları arasında) eğitim görmüş, Enstitü’nün kurucularından ve Fransız şehirciliğinin öncülerinden Marcel Poête yönetiminde tezini hazırlamıştır. Onun şehircilik eğitimi aldığı bu dönemlerde, 1923 yılında Le Corbusier, Paris için 3 milyon nüfuslu çağdaş kent planını yayınlamış, bu yaklaşıma karşı 1924 yılında sürrealistler modernite kentini değil, anılarla var olan bir kenti savunmuş ve 1926 yılında da Kuzey Amerika’da, zoning kavramı, geleceğin kenti projeleri ve gökdelen mimarisi konuları tartışılmaya başlanmıştır. İşte, şehircilik alanında modern şehircilik yaklaşımının doğmasına ilişkin adımların atıldığı bu dönemde Paolera, gelişmelerin ve hareketlerin etkisinde, ülkesine döndüğünde üniversitelerde şehircilik kürsüleri kurmuş ve yönetmiş, aynı zamanda Buenos Aires Metropolü Planlama Sorumluluğu’nu da üstlenmiştir. Bu uzun görev süresi boyunca  şehircilik sorunları karşısında da ortak bir tavır içinde birlikte hareket ettiği arkadaşlarıyla 1940’lı yılların sonlarında, şehircilikle ilgili kurumları, üniversiteleri, enstitüleri, meslek odalarını ve serbest meslek gruplarını bir araya getirerek adeta bir şehircilik seferberliği ilan etmişlerdir.

Bu hareket içinde, icraatlarıyla merkezi ve yerel yönetimlerin, sorumluluk taşıyan herkesin ve politikacıların, muhasebe yapmaları için çağrı anlamında bir “Düşünme Günü” belirlemişlerdir. Fikrini ve düşüncesini, Enstitü’den arkadaşı Jean Royer (2) ve diğer bazı ülkelerdeki meslektaşları ile paylaşarak aldığı destekle Paolera, 1949 yılında bu çağrı platformunu oluşturmuştur. Ortak hareketin hedefi de yaşamın organizasyonu üzerine gözlemlerin, deneyimlerin ortaya konması ve güncel şehircilik sorunlarına dikkat çekilmesi olarak belirlenmiştir.

Hareketin diğer ülkelerde, eş zamanlı olarak yapılması düşüncesiyle de sembolik anlamda “8 Kasım” tarihini belirlemişler, yaşanabilir bir çevre yaratılması iddialarının sloganını da “İyi yaşamak için iyi düzenleme yapmak” olarak ifade etmişlerdir. Bu hareket içinde özel anma gününde, aynı zamanda makalelerle, radyo programlarıyla ve konferanslar, seminerler, tartışma platformları, sergiler düzenleme gibi eylemlerle destekleyerek bir propaganda ortamı yaratmışlardır.

“Gün”ün hedefi ve amacını paylaşan ülkelerde de eş zamanlı anmalar için başlangıçta bazı ülkelerde “temsilciler” belirlenmiş, uygun koşullar doğduğunda  “Ulusal Daimi Komiteler” oluşturulmuştur. Ulusal Daimi Komiteler, 1980’li yıllara kadar sofistike tarzda “esenleşme mesajları”nı ortak duruş anlamında, her yıl merkezin “Esenleşme Kılavuzluğu” için belirlediği bir ülkenin Ulusal Daimi Komitesi’ne göndermişlerdir.

Ulusal Komitelerin ortak hareketini bayraklaştırmak için Paolera, daha 1934 yılında Le Corbusier’nin ortaya koyduğu kuramlardan etkilenerek zihninde oluşturduğu yaşamsal gereklilik sembolleri ve hava, su, yeşillik ve güneş öğelerini kullanarak, 8 Kasım Dünya Şehircilik Günü için üç renk ile bir amblem tasarlamıştır. “Gün”ün anlamını Jean Royer bir makalesinde şöyle belirtmiştir: “Her yıl 8 Kasım’da ülkelerde yapılan ulusal yıllık toplanma, şehircilerin elde ettikleri deneyimlerin geniş bir alan oluşturacak şekilde bilgi platformuna aktarmaları içindir. Paolera’nın isteği, dünyada her yerde şehircilik düşüncesinin açıklığa kavuşturulması ve bilinçlenmenin kışkırtılmasıdır. Bu alanda, moral ve siyasal sorumluluk taşıyan herkesle diyalog kurarak, yerleşmelerin beşerileştirilmesi düşünülmüştür. Onun için ulusal ölçekte yıllık toplanmaların yanında dünyada da her ülkede aynı gün olması, bu “gün”e evrensel bir karakter kazandırmıştır.”

Uzun yıllar 8 Kasım Dünya Şehircilik Günü şehirciliğin, herkesin ve her kesimin hissetmesi gereken bir sorumluluk alanı olduğunu yayma hedefi içinde ülkelerin, bölgelerin, kentlerin planlanmasında sürdürülebilir yaşam alanları tanımında bir araç olarak yorumlanmıştır. Ancak, 1954 den sonra peş peşe FIHUAT-UIA-AIU gibi şehircilikle ilgili sivil toplum örgütlerinin kurulması ilginin azalmasına, yeni oluşumlara kaymasına neden olmuştur (3).

Türkiye’de Anma Günleri Düzenlenmesi (4)
1962-66 yılları arasında, Paolera’nın da eski öğrencisi olduğu Paris Şehircilik Enstitüsü’ndeki eğitim yıllarım boyunca, “Dünya Şehircilik Günü Fransa Daimi Komitesi”nin düzenlediği Kolokyumları izlerken fazlasıyla etkilenmiş ve ülkeme döndüğümde benzeri eylemleri gerçekleştirme arzusuyla dolmuştum. Türkiye’ye döndüğümde, Fransa Daimi Komite Başkanı ve Enstitüden Hocam Prof. Jean Royer’den yardım istemiştim. Verdiği yanıtta, Türkiye’de 1964’te (o dönemde  İTÜ Mimarlık Fakültesi Dekanı olan) Prof. K.A.Arû’nun  “temsilci” olarak görevlendirilmiş olduğunu bildirmişti. Akademi’de de derslere gelen Prof.Arû ile görüşmelerimden de onun her 8 Kasım’da sadece kişisel esenleşme mesajları gönderdiğini öğrenmiştim.

Göreve başladıktan uzunca bir süre sonra başlattığımız “Akademi’de Şehircilik Hareketi” içinde  “Şehircilik Araştırma Enstitüsü”nü (ŞAE) kurmuş ve yönetiminde, Prof. A.Arû’yu da ikinci başkan seçmiştik. Fransa’daki gibi Ulusal Daimi Komite’nin kurulmasını ve anmalara eylemsel nitelik kazandırılmasını olumlu karşılayan Prof.Arû, Daimi Komite kurulması önerimi de kabul etmişti. Bu amaçla da kurucusu konumunda, Prof. M. A. Handan ve Doç. M. Çubuk’un kendisi ile birlikte Daimi Komite üyeleri olarak Arjantin’de merkeze bildirmiş, onay alınmıştı. İlk iş olarak, Daimi Komite üyeleri arasında iş bölümü yapılmış, Arû 1. başkan üye, Handan 2. başkan üye ve Çubuk, icraatlardan sorumlu üye olarak görevler paylaşılmıştı. İkinci iş olarak da, Daimi Komite çalışmalarının, Şehircilik Araştırma Enstitüsü bünyesinde ana faaliyetlerden biri olması ve Başkanlık Sekretaryası kurulması, enstitü yönetimine sunulmuş ve kabul edilmişti. Önerdiğim şekliyle, üç güne -bazen bir haftaya- yayılan Kasım Kolokyumları’nın düzenlemelerini tüm kadrosu, olanaklarıyla Şehircilik Kürsüsü üstlenmişti.

Böylece, 1976’dan itibaren her 8 Kasım’da anma toplantıları ve öncülüğünü yaptığım  “Kasım Kolokyumları”, 20 yıl boyunca DGSA-MSÜ çatısı altında güç koşullarda sürdürülmüştü. Üniversite olanakların kısıtlılığı nedeniyle, uygulamalar için Başkanlık Sekretaryası, önerim üzerine Daimi Komite kararı olarak, 1996 yılında “4.Türkiye Şehircilik Kongresi”nin ardından, sembolik bir törenle TMMOB Şehir Plancıları Odası’na taşınmıştır. Kasım Kolokyumları o tarihten beri ve bu yıl da 44.kez, 5-8 Kasım tarihlerinde ŞPO tarafından yapılmıştır.

Ulusal Ölçekte Anmalardan, Küresel Ortak Anma Günü’ne
Dünyadaki gelişmeler haberleşmede ilerlemeler ve küresel düzeyde ilişkiler, şehirciliği küresel ölçekte düşünmeye, tartışmaya zemin ve fırsatlar yaratmıştır. Böylece, küresel ölçekte şehirciliği anma şekli ortaya çıkmıştır. Çünkü sürdürülebilirlik hedefinde önem kazanan iklim değişikliği, yaşamsal önemde yeni kaynakların bulunması, aşırı nüfus artışı, ekolojik dengenin bozulması ve ekosistemin değişikliğe uğraması gibi küresel sorunlarla mücadele gerektiren olaylar, Dünya Şehircik Günü Anmaları’nın artık sadece metropoller, bölgeler, kentler ölçeğine değil, küresel ölçekte bayraklaşması yolunu açmıştır.

Bu yaklaşım, “Dünya Şehircilik Günü”nün sembolik özelliği ve hedefi korunarak, sanal ortamda ve küresel ölçekte, ülkelerdeki şehircilik uzmanlarını birleşmeye yönlendirmiştir. Ülkelerden uzmanların katılımıyla 2009 yılında “Sanal Ortamda Dünya Şehircilik Günü Online Toplantıları” (World Town Planning Day Online Conference) yapılması, 8 Kasım tarihi etrafında yeni şekliyle, “Küresel Ortak Anma Günü” yaklaşımını ortaya çıkartmıştır.

2016 yılında Türkiye’de 40. Dünya Şehircilik Günü kolokyum düzeninde 8. Türkiye Şehircilik Kongresi’nde yaptığım sunuşta, bu gelişmeyi bir “kardeş organizasyon” olarak yorumlamıştım. Dünyada birçok ülkeden plancı görüşünün paylaşıldığı, halkın katılımına da açık olan bu sanal platformu, gelişmeler karşısında yeni bir fırsat olarak görmüştüm. Tıpkı 71 yıl öncesindeki gibi kişisel yarar sağlamaktan uzak bir oluşum olarak değerlendirmiştim. Bugün de aynı düşüncedeyim.

Günümüzde pandeminin getirdiği koşullarda, uzaktan haberleşme, eğitim vs. alanında, insanları bir araya getirmeden paylaşım, tartışma panelleri, konferansların yapılması artık zorunlu hale gelmiştir. O nedenle bu yıl 5-8 Kasım tarihlerinde 44. Geleneksel Kolokyum, “kriz” teması çerçevesinde çevirimiçi platform olarak yapılmıştır. İlk kez sanal ortamda gerçekleşen kolokyum sonuçlarının yeni düşüncelere, yaklaşımlara  ve “Küresel Ortak Anma Günü”ne katılım yolunu açacağına inanıyorum.

Bitirirken, Dünya Şehircilik Günü Türkiye Daimi Komitesi’nin hayatta olan son üyesi olarak, ebediyete göçmüş olan Prof. Arû ve Prof. Handan’ı minnetle, rahmetle anıyorum.

Notlar
1. Çubuk, M., “İnandığım Şehircilik-Yakın Dönemde Şehirciliğimiz Üzerine Bir Değerlendirme ve Şehircilik ve Kentsel Tasarım Üzerine Yazılar (Görüşler/Düşünceler/Yorumlar)”, “Daha çok şehircilik, daha çok mimarlık, daha çok demokrasi kuralları ve toplumda daha etkin sahiplenme duygusu yaratılmalıdır” (İkinci Kitapçık, Kesim 2, Sayfa:251)

2. Jean Royer, Paolera’nın enstitüden arkadaşı ve ileri ilişkiler kurduğu dostudur. Jean Royer şehircilik alanında öncülerdendir. “Urbanisme” dergisini çıkarmış, yazılar yazmıştır. Paris Şehircilik Enstitüsü’nde öğreticilik yapmıştır. Dünya Şehircilik Günü Fransa Daimi Komitesi kurucu üyesi olmuştur.

3. Şehircilik alanında kurulan uluslararası sivil örgütler: FIHUAT (Fédération international de l’Habitation, de l’Urbanisme et de l’Aménagement des Territoires), UIA (Union internationaldes Architectes), AIU (Association internationle de Urbanistes).

4. Altta yer alan yazıda kişisel öykü gibi anlatım, bil zaruret, “gün”ün Türkiye’de tanıtılması, oluşum amacındaki hedeflere nasıl ulaşıldığı konusunda bilinmesi gereken açıklamalardır. Başka bir amacı yoktur.