Yerleşimlerde yer alan yapıların renkleri görsel açıdan anlamlı bir çevre oluşturulmasında önemli etkilere sahip bir fizik ortam bileşenidir. Rengin bu etkisinden yararlanılarak bir yapıyı dolayısıyla bir yerleşimi ilgi çekici kılmak, mimari kimliğini güçlendirmek olanaklıdır (Küçükkılıç Özcan, 2015). Yapı yüzü renkleri, bir binanın görünümünü değiştirebilir, çevresi ile uyumunu sağlayabilir, yapının hoş ya da sıkıcı, uyarıcı ya da monoton görünmesine yol açabilir. Bu nedenle, yapı kabuğundaki renkler ve renk kompozisyonu, bir yerleşimin görünümünü etkileyen kimliğini vurgulayan temel öğelerden biridir (Ünver, 2006; Ünver, 2005; Ünver ve Dokuzer, 2002). 

19. yüzyıla kadar genelde, ahşap, taş vb. yöresel doğal malzemelerin özellikleri, yapı yüzü renklerinin belirleyicisi olmuştur. Günümüzde ise yapı malzemesi ve boya çeşitliliğinin artmasıyla istenilen her rengin kullanımı mümkün hale gelmiştir (Ünver, 2000). Ayrıca, geceleri yapılan cephe aydınlatmaları da yapı yüzü renklendirilmeleri için kullanılmaya başlanmıştır. Dünyanın önde gelen renk tasarımcılarından olan Jean Philippe Lenclos’un (2009) “Colour for Architecture Today” kitabındaki ifadesi, belirtilen durumları vurgulamakta ve konuyu net biçimde ortaya koymaktadır: “Artık boyadan çok malzeme ve aydınlatma olarak ifade edilen mimari rengin, biçim, mekan, yapı ve ışık arasında yeni bir renksel diyalektik yarattığı çok önemli bir dönem yaşadığımıza inanıyorum”. Ancak, renksel açıdan ortaya çıkan bu çeşitliliğe rağmen, günümüzde yapı yüzü renk tasarımı konusunun, tasarımcılar ve mimarlar tarafından yeterli derecede dikkate alınmadığı, ilgi görmediği söylenebilir. Her türlü tasarımın en güçlü öğelerinden biri olan renk, mimarlar tarafından genelde göz ardı edilen, hatta doğru kullanılmadığında tasarımı sabote edeceği, olumsuz etkileyeceği düşünülerek kullanmaktan kaçınılan bir tasarım öğesi olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu genel eğilim mimar ve yazar Sir Hugh Cassons tarafından şöyle ifade edilmiştir: ”Bilim adamları ve sanatçılar rengi profesyonel bir gizem haline getirir. Mimarlar renkten ya korkuyorlar ya da görmezden geliyorlar. Sıkıcı sonuçlar herkesin görebileceği şekilde her yerde (Mikellides, 2017).”

Renklerin yapı yüzlerinde rastgele kullanımı ya da bilinçli olarak kullanılmaması, kentlerde olumsuz renksel görüntülerin ortaya çıkmasına yol açmış ve yapı yüzü renk tasarımını daha da önemli bir konu durumuna getirmiştir. Yapı yüzü renk tasarımı “yapının mimarisini güçlendiren, dikkat çekici kılan ve içinde yer aldığı çevre özellikleriyle uyumlu renklerin uygun karşıtlıklarda kullanıldığı bir renk düzeninin oluşturulması” olarak tanımlanmaktadır (Küçükkılıç Özcan, 2015; Küçükkılıç Özcan, 2014; Ünver, 2006). Bu bağlamda yapı yüzü renk tasarımı, yapının tasarım sürecinin önemli bir bölümüdür ve tasarım ile bir bütün olarak ele alınması gerekir. 

Bu makalede, yapı yüzü renk tasarımının temel ilkeleri ile renk tasarımına yön veren etkenlere değinilmiş ve uygulanmış bir yapı yüzü renk tasarımı örneği olarak “YTÜ Davutpaşa Kampüsü Lojmanlarının Renk Tasarımı” ele alınmıştır.

Yapı Yüzü Renk Tasarımı Süreci
Renk tasarımı, belirli bir konunun özelliklerine uygun, anlamlı ve estetik görünümler yaratmaya yönelik ve doğrudan o konu için oluşturulan renk düzenleme yani bir renk düzeni kurma çalışmasıdır (Küçükkılıç Özcan, 2015; Ünver, 2006; Ünver, 2005). Bu bağlamda, rengin bir tasarım öğesi olarak kullanımı, ancak rengin özelliklerinin bilinmesi ve tasarıma etkilerinin öngörülmesiyle mümkündür. Renk tasarımı konusunu ele almadan önce renk ile ilgili temel bilgi ve tanımları özetlemek anlamlı olacaktır. 

Görsel algılamanın gerçekleşmesi görme alanına giren çeşitli nesnelerden/yüzeylerden yansıyarak ve/ya da geçerek göze gelen ışıkta nicel (ışıklılık ayrımı) ya da nitel (renk ayrımı) belli bir ayrımın bulunmasına bağlıdır (Küçükkılıç Özcan, 2015; Sirel, 1997). Aydınlatma ve renk konularında bu ayrım karşıtlık terimi ile ifade edilir. Bu çalışmada yüzey rengi bileşenlerine ilişkin karşıtlıklar renk sıralama dizgelerinden biri olan ve bu çalışmada gerçekleştirilen renk tasarımında da yararlanılan Munsell Renk Dizgesi bağlamında ele alınmıştır.

Munsell Renk Dizgesi gibi literatürde yer alan birçok renk dizgesinde de (NCS, RAL, vb.) – bileşen adları değişse bile – bir yüzeyin renksel özellikleri, yüzeyin; tür, değer ve doymuşluk bileşenleri ile tanımlanır.

Tür bileşeni bir rengi diğer renklerden ayırt eden niteliğidir (kırmızı, mavi, yeşil gibi). Munsell Renk Dizgesinde tür çemberi olarak adlandırılan çember, eşit aralıklarla beş ana türe (kırmızı, sarı, yeşil, mavi, mor), beş ana tür de yine eşit aralıklarla beş ara türe (sarı-kırmızı, yeşil-sarı, mavi-yeşil, mor-mavi, kırmızı-mor) bölünmüştür. Her ara türün arası tekrar 10 eşit bölüme ayrılarak 100 adet değişik tür elde edilmiştir (Şekil 1).

Değer bileşeni bir rengin açıklık-koyuluğunu belirler ve dizgede 10 basamağa bölünmüştür. Siyah 0 sayısı, beyaz ise 10 sayısı ile gösterilmiş, aradaki koyuluklar 1’den 9’a kadar sıralanmıştır.

Doymuşluk bileşeni ise bir rengin aynı değerdeki türsüz (gri) bir renkten ayrım derecesini belirleyen niteliğidir. Bir renk griden uzaklaştıkça (içindeki grilik azaldıkça) doymuşluğu artar, griye yaklaştıkça doymuşluğu azalır.

Munsell dizgesinde bir renk “tür (H) – değer (V) / doymuşluk (C)” olarak sıralanan örneğin 5-7/4, 45-6/7 vb. simgelerle gösterilir (Küçükkılıç Özcan, 2015).

İki boyutlu olan bir düzlem üzerinde yan yana gelen yüzeylerde, tür, değer ve doymuşluk karşıtlıklarından yalnızca biri, ikisi ya da üçü birden bulunabilir. Bu nedenle Prof. Şazi Sirel, Kuramsal Renk Bilgisi kitabında (1974) bu olgudan yola çıkarak bir yüzeyde yan yana gelebilecek renk karşıtlıklarını; tekli karşıtlıklar, ikili karşıtlıklar ve üçlü karşıtlıklar olmak üzere üç ana grupta toplamış ve bunları renk karşıtlık düzenleri olarak adlandırmıştır. Söz konusu renk karşıtlık düzenlerinin özellikleri ve Munsell Renk Dizgesi simgeleri ile karşıtlık örneklemeleri Tablo 1’de verilmiştir (Ünver, 2006).

Başarılı bir yapı yüzü renk tasarımı için yerleşimin birbirini izleyen ve bütünleyen ölçeklerde ele alınarak, makro ölçekten mikro ölçeğe kadar doğal ve yapma çevre ile görsel algılamaya ilişkin birçok etkenin ayrıntılı olarak incelenmesi ve renk planlamasının yapılması gereklidir (Ünver, Kuruç, Özcan, 2017). Bu bağlamda yapı yüzü renk tasarımları; yerleşim ölçeği ve tek yapı ölçeği olmak üzere iki temel grupta ele alınmalı ve aşamalı olarak kurgulanmalıdır. 

Yapı yüzü renk tasarım sürecinde izlenmesi gereken aşamalar kısaca aşağıdaki gibi açıklanabilir:

1. Yerleşim Ölçeği

• Yerleşimin içinde yer aldığı “doğal çevre (iklim, su ve yeşil öğeler vb.)” ve “yapma çevre (tarihi bölge, modern alan, boş alan, çevre yapıların boyut, konum, mimari stili ve renkleri vb)” özellikleri ile ilgili verilerin toplanması.
• Çevre verileri ve Tablo 1’de sunulan temel renk düzenlerinden yararlanılarak, yerleşim için “renk düzeni seçenekleri” nin belirlenmesi; yerleşimdeki yapıların sınıflandırılması ve yapı gruplarının oluşturulması. 
• “Yerleşim ölçeği için uygun renk düzeni” nin belirlenmesi; belirlenen renk düzeninde yerleşimdeki “yapı grupları için uygun karşıtlıklar” oluşturabilecek renklerin seçilmesi.

2. Yapı Ölçeği

• Her yapının içinde yer aldığı, “doğal çevre (su ve yeşil öğeler, arazini eğimi vb.) ve “yapma çevre (yapıların boyut, konum, mimari stili vb.)” özellikleri ile mimari özelliklerinin (biçim, yapı yüzü mimarisi, yapı yüzü malzemesi vb.) belirlenmesi.
• “Renk düzeninin” ve bu düzende “uygun karşıtlıklar oluşturulabilecek renklerin” belirlenmesi.
• Her bina için seçilen renklerin uygulanacağı, yapı elemanlarının (duvar, balkon, silme, pencere doğraması, yangın merdiveni vb.) belirlenmesi.

YTÜ Davutpaşa Lojmanlarının Özellikleri ve Renk Tasarımı
Lojmanlar, yapı tipolojisi olarak genelde çok sayıda yapıdan oluştukları için toplu konut olarak değerlendirilebilir. Konu bu bakış açısı ile değerlendirildiğinde Yıldız Teknik Üniversitesi Davutpaşa Lojmanları, YTÜ Davutpaşa Kampüsü içerisinde yer alan 11 bloktan oluşan bir toplu konut yerleşimi olarak kabul edilebilir. 

Lojmanların mimari tasarımı YTÜ Mimarlık Fakültesi öğretim üyeleri; Deniz Erinsel Önder, Selim Ökem ve Ayşen Ciravoğlu tarafından yapılmıştır. Tasarımcılar, projenin ana fikrinin hiyerarşinin ortadan kalktığı; farklılıkların, çok sesliliğin ve çeşitliliğin beslediği bir sosyal ortam yaratmak olduğunu ve bu anlayışın yerleşim planına, zemin kat kullanımına, kat planlarına ve cephelere yansıtıldığını belirtmişlerdir (Önder, Ökem ve Ciravoğlu Demirdizen, 2014). Projenin renk tasarımı ise YTÜ Mimarlık Bölümü öğretim üyesi Rengin Ünver koordinatörlüğünde, Kasım Çelik ve Esra Küçükkılıç Özcan ile birlikte yapılmıştır. Aşağıdaki bölümlerde önce YTÜ Davutpaşa lojmanlarının renk tasarımı çalışmaları açısından önem taşıyan genel ve mimari özellikleri hakkında bilgi verilmiş, ardından yapı yüzü renk tasarımı aşamaları anlatılmıştır.

Davutpaşa Lojmanlarının Özellikleri
Yıldız Teknik Üniversitesi’nin akademik ve idari personeli ile misafirlerin kullanımı için inşa edilen YTÜ Davutpaşa Lojmanları, İstanbul’un Avrupa yakasında, Esenler ilçesinde bulunan YTÜ Davutpaşa Kampüsünde yer almaktadır (Şekil 2).

Lojmanlar, üç kez tekrar eden J ve L, iki kez tekrar eden K ve C ve bir adet de F tipi blok olmak üzere 11 binadan oluşmaktadır. Blokların yapı adasındaki yerleşimleri Şekil 2’de gösterilmiştir.

Bodrumla beraber zemin üzeri 4 kat olarak tasarlanan ve oldukça düz bir araziye konumlanmış 11 blokta toplam 499 bağımsız birim bulunmaktadır. Bloklar belirli bir sistematik içinde dağıtılan 7 farklı plan şemasına sahiptir. Şekil 3, 4, 5, 6 ve 7’de blok tiplerine ait kat planları ve görünüşler sunulmuştur.

Lojman blokları, yaşama birimlerinin güneydoğu, yatma birimlerinin kuzeybatı yönlerine bakabilmesi adına araziye açılı biçimlerde yerleştirilmiştir. Açılı yerleşimler çeşitli bakış yönlerinden, farklı perspektifler oluşturarak tekdüzelikten kaçınmayı da sağlamıştır. Zemin katlarda bulunan yer yer boşaltılmış alanlarla blokların içinden farklı bloklara geçişi kolaylaştırmak ve kullanıcılar için sosyalleşme alanları oluşturmak hedeflenmiştir (Önder vd., 2014). Lojman bloklarında yapı yüzü malzemesi olarak sıva+boya ve seramik kaplama (sinterflex) kullanılmıştır.

Davutpaşa Lojmanları Renk Tasarımı
YTÜ Davutpaşa Kampüsü Lojmanları’nın yapı yüzü renk tasarımı süreci, 2. bölümde verilen renk tasarımı aşamaları bağlamında gerçekleştirilmiştir. Söz konusu süreç, lojmanlar için yerleşim ve tek yapı ölçeklerine yönelik olarak önce renk tasarımı etkenlerinin, ardından elde edilen bilgiler doğrultusunda renk düzenlerinin, son olarak da renk düzenlerinde kullanılacak renklerin belirlenmesi aşamalarından oluşmaktadır.

1. Yerleşim Ölçeği Renk Tasarımı
Doğal çevre verileri: Bloklar arasında ve yerleşimin kuzeydoğusunda yeşil alanlar bulunmaktadır. Yerleşim bölgesi İstanbul olduğu için ılıman iklim kuşağı özellikleri göstermektedir. Bu nedenle, iklimsel etkenler bakımından renk tasarımına etki edebilecek bir sınırlama bulunmamaktadır.

Yapma çevre verileri: Yapılarının kuzeybatısında Fatih Sultan Mehmet Öğrenci Yurdu, güneybatısında YTÜ Eğitim Fakültesi, güneyinde YTÜ Camisi, güneydoğusunda YTÜ Elektrik-Elektronik Fakültesi, kuzeydoğusundaki yeşil alandan sonra kampüs dışında kalan 4-5 kat yüksekliğine sahip konut binalarından oluşan bir yerleşim bulunmaktadır (Resim 2).

Yapılara güneydoğu ve kuzeybatı yönlerinden bakıldığında yoğun bir yatay kütle etkisi oluşmaktadır. Ayrıca, arazide yer alan 5 farklı tipteki (J, K, C, F, L) 11 blok biçimsel/görsel olarak birbirine çok benzemektedir. Hem yerleşimin yatay kütle etkisini, hem de tekrar eden yapı grupları arasında oluşabilecek tekdüzeliği kırmak için yüksek karşıtlıklar oluşturabilecek renkleri içeren düzenler seçilmesine karar verilmiştir. YTÜ Davutpaşa Lojmanları’nı oluşturan 11 blok, blokların tipolojisi, boyutu ve arsaya yerleşimi göz önüne alınarak, farklı renk karşıtlıklarından oluşan 3 gruba ayrılmıştır.

1. ve 2. adımdaki bilgiler ile yapıların arazideki konumları ışığında, yerleşim ölçeği için olası renk düzenlerinden “tür karşıtlık düzeni” uygun bulunmuştur. Bu doğrultuda yapı yüzü renk çalışması için, önce kullanılacak seramik kaplama malzemesinin sınırlı renkleri incelenmiş ve kaplama rengine karar verilmiş ardından boyanacak yüzeylerin renkleri de seçilen seramik kaplama renklerine göre belirlenmiştir. Kaplama ve boya örneklerinin renk ölçümleri Konica Minolta CM2600d renk ölçer kullanılarak yapılmıştır.

Seramik kaplama malzemelerinin üretici tarafından verilen renk adları Çimento, Çakıl ve Beyaz olup, kaplama renkleri temelde çok düşük doymuşlukta türsüz/gridir. Bu bağlamda ince uzun dikdörtgen plan tipine sahip yapıların cephelerinde söz konusu kaplama renkleri açık/çok açık, orta doymuş/doymuş sarı, kırmızımsı turuncu ve yeşil-sarı boya renkleri kullanılmıştır.

Yerleşimde genelde aynı doğrultuda yerleştirilmiş olan yapıların oluşturduğu tekdüzelik ve duvar etkisini kırabilmek için, birbirine yakın bloklarda üç ayrı türdeki boya renkleri kullanılmıştır. Böylece farklı bakış doğrultularından üç renk türü de görülebilecek ve aynı bakış açısına giren birden çok bloğun yarattığı yatay kütle etkisi engellenebilecektir. Bunun yanında, aynı yapı tipolojisine sahip bloklarda kullanılan yüksek karşıtlıklardaki renk türleri kullanıcılar için ayırt edilebilirliği artırmaktadır. Blokların yerleşimdeki dağılımları Şekil 8’de, seçilen renklerin adları, Munsell Renk Dizgesi simgeleri ve renk görünümleri Tablo 2’de verilmiştir.

Yapı Ölçeği Renk Tasarımı
Davutpaşa lojmanları sosyal hiyerarşinin ortadan kalktığı, farklılıkların ve çeşitliliğin beslediği bir sosyal ortam yaratmak amacıyla tasarlanmıştır. Bu bağlamda renk tasarımı yapılırken de lojman blokları arasında hiyerarşik bir fark gözetilmemiştir. 

Çok sayıda bloktan oluşan lojman yapıları, insan ölçeğinde düşünüldüğünde kütlesel masif bir görüntü oluşturmaktadır. Mimari açıdan biçimsel olarak yapının düşey sirkülasyon alanları ile konut alanları belirgin bir biçimde ayrılmaktadır. Bu nedenle yatay kütle etkisini kırabilmek için düşey sirkülasyon alanları ile diğer alanlar arasında yüksek karşıtlıklar kullanılmasına karar verilmiş ve lojman bloklarının genelinde doymuşluk karşıtlığının vurgulandığı eş değerler düzeni kurgulanmıştır. Alınan karar doğrultusunda yapıların sirkülasyon alanlarının bulunduğu cepheler, orta ve yüksek doymuşluklu türlerden (renklerden) oluşurken, diğer alanlarında az doymuş, türsüze yakın renkler kullanılmıştır. Tablo 2’de verilen blok renklerine göre blokların renk tasarımı çalışmaları ile uygulanmış durumları Resim 3 ve Resim 4’te sunulmuştur.

Sonuç
YTÜ Davutpaşa Lojmanları yapı yüzü renk tasarımı sürecinde yapılan yerleşim ve yapı ölçeğindeki çevresel ve mimari incelemeler doğrultusunda yerleşim ölçeği için tür karşıtlığı düzeni, yapı ölçeği için ise doymuşluk karşıtlığının vurgulandığı eş değerler düzeni tercih edilmiştir. Böylece yerleşim ölçeğindeki yüksek tür karşıtlıkları aracılığıyla arazideki baskın kütle etkisi azaltılmış ve birbirine oldukça benzeyen yapıların ayırt edilebilirliği artırılmıştır. Yapı ölçeğindeki yüksek doymuşlukların vurgulandığı eş değerler düzeni aracılığıyla da bloklar üzerinde dinamik bir etki oluşturulmuş ve tasarımda biçimsel olarak diğer alanlardan farklılaştırılan sirkülasyon alanları yüksek doymuşluklu renklerle daha da vurgulanmıştır. YTÜ Davutpaşa Lojmanları’nın renk tasarımı, genel renk tasarım ilkeleri ile yapıların ve bulundukları çevrenin mimari özellikleri göz önünde bulundurularak yapılmıştır. Sonuçta elde edilen renk düzeni yapıların mimari tasarımını desteklemiş ve görünürlüğünü/fark edilirliğini artırmıştır. 

Kentsel alanların dolayısıyla kentlerin görünümünde en etkin rolü yapılar üstlenir. Yapıların görünümünü en çok etkileyen mimari özelliklerden biri de yapı yüzü renkleridir. Bu olgu yapılan bilimsel çalışmalarla da kanıtlanmıştır (Küçükkılıç Özcan, 2015). Bu bağlamda renk tasarımı her zaman yapı tasarımı sürecinin bir parçası olmalı ve mimarlar/tasarımcılar rengi bir tasarım öğesi olarak kullanmaktan kaçınmamalıdır.

Mimarların/tasarımcıların renk öğesini etkili bir tasarım öğesi olarak kullanabilmeleri için renge hem teorik hem de pratik olarak hakim olmaları gerekir. Bu da ancak renk eğitiminin mimarlık/tasarım eğitimindeki yerinin arttırılmasıyla mümkündür. Ayrıca, genel renk tasarım ilkeleri doğrultusunda her yerleşim için yerel yönetimler tarafından hazırlanan renk master planları da yapı yüzü renk tasarımının yapıya ve kent görünümüne olumlu etkilerini artırabilir.

Kaynaklar

• Küçükkılıç Özcan, E., (2015). Yerleşimlerde Yapı Yüzü Renk Tasarımına Yönelik Bir Yaklaşım. YTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü.
• Küçükkılıç Özcan, E., Ünver, R. (2014), Yerleşimlerde Yapı Yüzü Renk Tasarımına Yönelik Bir Yaklaşım Önerisi, Mimarlık Dergisi, 379.
• Lenclos, J. P. (2009), The globalization of colour, in Colour for Architecture Today, Porter T and Mikellides B, New York: Taylor and Francis.
• Mikellides, B., (2017), Colour for Architecture: Chromatophobia, Chromatophylia and Gender in Colour Design. Elsevier.
• Önder, D., Ökem, H. S. , Ciravoğlu Demirdizen, A., (2014). YTÜ Davutpaşa Kampüsü Lojmanları. Yapı Dergisi, s. 394, ss. 126-133.
• Sirel, Ş., (1997). Aydınlatma Terimleri Sözlüğü, YEM Yayınevi.
• Sirel, Ş., (1974). Kuramsal Renk Bilgisi, Sayı: 124, İ.D.M.M.A. Yayınları, İstanbul.
• Ünver, R., (2000). Renk Kirliliği. 2000 GAP-Çevre Kongresi, ISBN 8215-90-6, Cilt 2, ss. 991-996, Şanlıurfa, 16-18 Ekim 2000.
• Ünver R. ve Dokuzer Öztürk L., (2002). Toplu Konutlarda Yapı Yüzü Renk Tasarımında Temel İlkeler ve Öneriler. Araştırma Projesi, YTÜ Araştırma Fonu, İstanbul.
• Ünver, R., (2005). Design Prosess of Façade Colours and an Application. AIC 2005, 8-13 Mayıs 2005, Granada, Spain.
• Ünver, R., (2006). Toplu Konut Yapı Yüzü Renk Tasarım Süreci ve Demirciköy-Bizimtepe Konutları Uygulaması. 6. Ulusal Aydınlatma Kongresi, 23-24 Kasım 2006, İstanbul.
• Ünver, R., Kuruç, A., Özcan, K. Esra, (2017), Sürdürülebilir İstanbul Kentsel Tasarım Rehberi, 3.3-Renk, ISBN 978-605-9607-07-3 (2c), İBB, Mart 2017, İstanbul, 229-249.
• Türk Dil Kurumu, TDK, (2020) https://sozluk.gov.tr/
• Yıldız Teknik Üniversitesi, Yapı İşleri ve Teknik Daire Başkanlığı Arşivi (2019).
• URL-1.  Munsell Renk Dizgesi (Erişim Tarihi: 19.10.2020). Wikipedia. https://en.wikipedia.org/wiki/Munsell_color_system
• URL-2. YTÜ Davutpaşa Kampüsü uydu görüntüsü (Erişim Tarihi: 23.10.2020). Google Earth Pro.
• URL-3. YTÜ Fatih Sultan Mehmet Öğrenci Yurdu (Erişim Tarihi: 23.10.2020). YTU Kampüs. https://www.ytukampus.com/yurtlar/kyk-fatih-sultan-mehmet-erkek-ogrenci-yurdu/.
• URL-4. YTÜ Eğitim Fakültesi Binası (Erişim Tarihi: 23.10.2020). YTU Eğitim Fakültesi. http://www.yde.yildiz.edu.tr/yde/1/Galeri/159
• URL-5. YTÜ Elektrik-Elektronik Fakültesi Binası (Erişim Tarihi: 23.10.2020). YTU Yapı İşleri Teknik Daire Başkanlığı. http://www.ypi.yildiz.edu.tr/galeri/Elektrik—Elektronik-Fak%C3%BCltesi/17
• URL-6. İstanbul Esenler, konut yerleşimleri, (Erişim Tarihi: 23.10.2020). Google Earth Pro.