Türkiye’nin İlk Kadın Mimarları

Dünya Emekçi Kadınlar Günü’ne özel olarak, Türkiye mimarlığına önemli katkılar sunan öncü kadın mimarların yaşam öyküleri ve üretimlerini bir araya getirdik.

Afife Batur (1935 – 16 Aralık 2018, İstanbul)

Afife Batur

Türk mimar, mimarlık tarihçisi ve eğitimci Afife Batur. İTÜ Mimarlık Fakültesinde profesör olarak cumhuriyet dönemi Türkiye mimarisi, geç dönem Osmanlı mimarisi, çağdaş mimarlık, rölöve ve restorasyon alanlarında ders verdi ve sayısız tez danışmanlığı yürüttü. 1958 yılında İstanbul Teknik Üniversitesinden mimar olarak mezun olan Afife Batur, aynı üniversitede yüksek lisansını ve doktorasını tamamladı. Batur, İstanbul Teknik Üniversitesinde doktora yapan ilk kadın mimarlık tarihçisi. 1960 yılında İTÜ Mimarlık Fakültesi Mimarlık Tarihi kürsüsünde asistanlığa başladı. Doğan Kuban’ın başkanlığını üstlenmiş olduğu Mimarlık Tarihi kürsüsünün ilk asistanıydı. 1974 yılında tamamladığı doktora tezi, Osmanlı Camilerinde Kemer Strüktür Biçim İlişkisi Üzerine Bir Deneme (1300-1730) başlığını taşır. Ardından tamamladığı doçentlik tezi olan Osmanlı Camilerinde Eğrisel Örtüler ve Geçiş Öğeleri, Sorunlar ve Biçimler başlıklı çalışma ise, 16. yüzyıl sonuna odaklanıyor. Her iki çalışma da, Osmanlı mimarlığının strüktürel çözümleri üzerine yoğunlaşıyor. Sonrasında ise çalışmaları özellikle 19. ve erken 20. yüzyıl Osmanlı mimarlığı üzerine yoğunlaşmıştır. Doçentliğin ardından İstanbul Metrosu ve Tüp Geçişi Güzergah Bölgelerinin Arkeolojik ve Mimari Etüdü isimli çalışmasıyla profesör olan Afife Batur, uzun yıllar İTÜ’de profesör olarak görev yapmış. Akademik görevlerinin yanı sıra, 1971 yılında Mimarlar Odası İstanbul Büyükkent Şubesi genel başkan yardımcısı, 1998 ile 2000 yılları arasında başkan olarak görev aldı. Afife Batur, 16 Aralık 2018’de İstanbul’da hayata veda etti. Adı, restorasyon çalışmalarında görev aldığı Hasanpaşa Gazhanesi’nde yer alan Müze Gazhane’deki kütüphaneye verildi (1).

Aliye Pekin Çelik (1945) © Hürriyet Aydin Ok

Aliye Pekin Çelik

Aliye Pekin Çelik, 1967 yılında ODTÜ Mimarlık Okulu’ndan mezun olduktan sonra, “Old Boys School” olarak bilinen Princeton Üniversitesi’nin Mimarlık Okulu’na kabul aldı ve 1970 yılında okulun ilk kadın mimarı olarak mezun oldu. Mimarlık eğitimindeki cinsiyet politikalarında tarihi bir eşik oluşturan bu olayın ardından Çelik, burada yazdığı yüksek lisans teziyle 1970 yılında Amerikan Mimarlar Birliği’nden ödül aldı; 1970-1981 yılları arasında Türkiye’de, ağırlıklı olarak araştırmaya dayalı proje ve pozisyonlarda yer aldı; 1981 yılındaysa Birleşmiş Milletler bünyesinde görev almaya başlamış. 1997 ve 2009 yılları arasında, çalışmaları nedeniyle Amerikan Mimarlar Birliği tarafından ödüllendirildi ve 2008 yılında ortaklarıyla birlikte, New York kentinde sürdürülebilir kentleşme üzerine kar amacı taşımayan organizasyonu kurdu (2).

Cahide Tamer (1915-2005, İstanbul)

Cahide Tamer

Güzel Sanatlar Akademisi’nde aldığı çeşitli dallardaki sanat eğitimin ardından 1938 yılında Mimarlık eğitimi alan Tamer, Sedat Hakkı Eldem’den dersler almıştı. 1699 yılında inşa edilmiş Boğaziçi’nin en eski yalısı Amcazade Hüseyin Paşa Yalısı’nı kurtarma projesi (1947), Yedikule Hisarı restorasyonu, Sultan Selim Medresesi restorasyonu, Gebze Çoban Mustafa Paşa Külliyesi Restorasyonu, Topkapı Sarayı restorasyonu, Rumeli Hisarı restorasyonu ve hisar içindeki tiyatro sahnesi yapımı, Khora Manastır ve Kilisesi (Kariye Camisi) restorasyonu, Aya İrini Kilisesi restorasyonu gibi önemli koruma projelerinde çalışmış ve öncülük etmiş olan Cahide Tamer çok sayıda yayına da sahip. Bu süreçteki başarıları ardından 1961 yılında Chevalier de L’Ordre des Arts et des Lettres, Fransa ve 1993 yılında Meslekte 50 Yıl Plaketi ödüllerini kazandı (3).

Celile Berk Butka (1915-1984)

Celile Berk Butka

Celile Berk Butka 1915 yılında İstanbul’da doğdu ve 1942 yılında İstanbul Teknik Üniversitesi’nden mezun olan ilk kadın mühendis-mimar oldu. Aynı üniversitede asistan olarak 1946-1947 yılları arasında Massachusetts Institute of Technology, School of Architecture and Planning bünyesinde yüksek lisans tezini yürüttü. 1940’lı yıllarda Türkiye Cumhuriyeti’ndeki mimarlık fakültelerinin müfredatında modern mimarlık ve temel konuları yer almamasına rağmen, Profesör Alvar Aalto’nun yüksek lisans öğrencisi oldu ve Massachusetts Institute of Technology’de “İstanbul, Türkiye İçin Bir Verem Sanatoryumu” başlıklı tezini tamamladı. Daha sonra İstanbul Teknik Üniversitesi’ne dönerek 1950-1958 yılları arasında Yardımcı Doçent olarak akademik kariyerine devam etti. Mezuniyetinin ardından Türkiye Cumhuriyeti’nde Çanakkale Halkevi yarışması (Haydar Yücelen ile birlikte), Adana Konut Projesi yarışması (“Adana Numune Evleri”), Ödemiş Şehir Planlama yarışması (Kemal Ahmet Aru ve Orhan Safa ile birlikte) ve İstanbul Radyo Evi yarışması (Haydar Yücelen ile birlikte) gibi çeşitli mimari tasarım yarışmalarına katıldı. Celile Berk Butka 1959’dan 1972’ye kadar yurt dışında, birçok ofiste ve önemli yapının tasarım sürecinde profesyonel çalışmalarını sürdürdü (4).

Hande Suher (1929, İstanbul – 21 Şubat 2016, İstanbul)

Hande Suher

Prof. Hande Suher mimar, şehir plancısı, öğretim görevlisi ve yazar. İstanbul Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi’nin dekanlık yapmış ilk kadın öğretim görevlisi ve Türkiye’nin ilk kadın şehir plancılarından. 1946 yılında İTÜ Mimarlık Fakültesi’nde yüksek eğitime başladı. 1951 yılında mezun oldu ve ardından İTÜ Mimarlık Fakültesi’nde şehircilik bölümünde asistan oldu.

1956 yılında doçent, 1965 yılında ise profesör unvanlarına hak kazandı. Hem İTÜ’de hem de diğer akademik platformlarda çeşitli görevler aldı. 1977 yılında dekanlık seçimlerinde birinci oldu ve İTÜ Mimarlık Fakültesi’ndeki ilk kadın dekan olarak 1977 ile 1980 yılları arasında görev yaptı.

Akademik faaliyetlerine ek olarak mesleki alanda da uygulamalar gerçekleştirdi. Türkiye mimarlık tarihinin 1960’lı yıllarda tasarlanmış en önemli binalarından birisi olarak kabul edilen Taksim Vakıflar Oteli’ni Kemal Ahmet Aru, Tekin Aydın, Mehmet Ali Handan, Yalçın Emiroğlu ve Altay Erol ile birlikte tasarladı. Bu birliktelik hem yarışma aşamasında hem de uygulama aşamasında bu birliktelik kurdukları AHE Mimarlık firması ile gerçekleşmiş. Günümüzde ise bu yapı Ceylan Intercontinental Oteli olarak hizmet vermeye devam ediyor. Hande Suher’in Taksim Vakıflar Oteli dışında birçok projesi de uygulanmış. Ayrıca ulusal ve uluslararası 17 adet ödülün de sahibi (5).

Harika Alper Söylemezoğlu (1918-2020) ©Salt Arşivi

Harika Alpar Söylemezoğlu

Modern Türkiye’nin ilk kuşak kadın mimarları arasında yer alan Harika Alpar Söylemezoğlu, tanınmış erken dönem kadın figürlerden biridir. 1938 yılında Güzel Sanatlar Akademisi Mimarlık Bölümü’nde mimarlık eğitimi almaya karar verdi. Bu dönemde Güzel Sanatlar Akademisi’ndeki mimarlık eğitimi, Türk modernizminde milliyetçi akımı savunan Sedad Hakkı Eldem’in (1908-1988) etkisi altında şekilleniyordu. Söylemezoğlu’nun mimari perspektifi de bu bağlamda şekillendi. Harika Alpar 1942 yılında mezun olduğunda, Mualla Eyüboğlu ile birlikte akademinin tüm mezunları arasındaki iki kadın onlardı. Harika Alpar, Leman Tomsu, Leyla Baydar ve Celile Berk Butka ile birlikte 1934-1942 yılları arasında Türk Mimarlar Birliği’nin ilk kadın üyeleri arasında yer aldı. Mezuniyetinin ardından Ankara’ya giderek Milli Eğitim Bakanlığı’nda Kemali Söylemezoğlu ve Paul Bonatz (1877-1956) ile çalışmaya başladı. Kariyerinin başında kız enstitüleriyle ilgili çalışmalarda bulundu (6).

Leman Cevat Tomsu (1913, Kayseri – 1988, İstanbul)

Leman Cevat Tomsu

Türkiye’de mimarlık diploması alan ilk iki kadınlardan birisi ve İstanbul Mimarlar Odası’na kaydolan ilk kadın mimar olarak Türkiye mimarlık tarihinde önemli bir yere sahip. 1930 yılında Güzel Sanatlar Akademisi’ne yazıldı; 1934 yılında yüksek lisansını tamamladı ve mimar olarak mezun oldu. Mesleğine İstanbul Büyükşehir Belediyesi İmar Müdürlüğü’nde çalışan Martin Wagner’in yanında başladı. 1941 yılında asistan olarak İstanbul Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesine girdi. “Bursa Evleri” konulu tezi ile doçent unvanını aldı. Tezi, 1950’de kitap olarak yayımlandı. İstanbul Teknik Üniversitesinde görevli bulunduğu sırada İsviçre, Almanya, İsveç, Fransa ve İtalya’nın bazı şehirlerinde harp sonrası gelişmiş mimarlık ve şehirleşme sorunları üzerine etütler yaptı. 1958 yılında İngiltere’de iskan hukuku üzerine incelemelerde bulundu. İlerleyen dönemde de profesörlük unvanını aldı. 1936-1959 arasında 17 uygulama projesi yapan Tomsu, 1938-1954 arası katıldığı yarışmalarda 5’i birincilik olmak üzere 14 ödül aldı. İlk ürünleri olan Gerede ve Emirdağ CHP Evleri’nden belediye bürosunda gerçekleştirdiği plaj soyunma kabinleri, çocuk bahçesi, yüzme havuzu gibi projelerden yarışma projesi olarak hazırladığı banka yapısına kadar tüm eserlerinde dönemin mimarlık yaklaşımlarını yansıtan modernist sade bir dil tutturduğu, ancak 1940’lara doğru geleneksel vurgunun arttığı bir tasarım anlayışına yöneldiği görülmektedir. Tomsu, 1975 yılında emekli oldu. 29 Nisan 1988 tarihinde vefat etti (7).

Mualla Eyüboğlu Anhegger (1919 – 2009)

Mualla Eyüboğlu Anhegger

Tam adı Mualla Eyüboğlu Anhegger 1942’de Güzel Sanatlar Akademisi Mimarlık Bölümü’nden mezun oldu. Ardından 1947 yılından itibaren arkeolojik kazılarda, koruma kurullarında, tarihi anıtların onarımlarını yürüten Eyüboğlu, 1948–52 yılları arasında Güzel Sanatlar Akademisi Mimarlık Bölümü’nde Yüksek Şehircilik ve Tasarı Geometri kürsülerinde asistanlık yaptı. Aynı yıllarda Efes Antik Kenti’nde ve Yazılıkaya’da Alman ve Fransız arkeologlarla birlikte hafriyat çalışmalarına katıldı.

1952 yılında Güzel Sanatlar Akademisi’ne bağlı Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu’na raportör olarak atandı. Anadolu’nun çeşitli yerlerindeki şantiyelerde raportörlük yaptı. Sonrasında İstanbul’da Barbaros Hayrettin Paşa Türbesi’nden başlayarak, Sultan İbrahim Türbesi, Süleymaniye Arastası, Tabhane Binası, Ebufadıl Medresesi, Ayasofya Haziresi’nde III. Mehmed Türbesi, II. Selim Türbesi, III. Murad Türbesi, Ayasofya Şadırvanı ve Kütüphane, Topkapı Sarayı’nda Has Ahır’ın restorasyonlarında çalıştı. 1959 yılında Rumeli Hisarı’nın restorasyonunda çalışmaya başladı ve hisar 1971 yılında halka açıldı. 1961-71 yılları arasında Topkapı Sarayı Harem Dairesi’nin onarımını yürüttü. 1973 yılına kadar Robert Anhegger’in Hollanda Goethe Enstitüsü direktörlüğüne getirilmesi üzerine, Amsterdam’da yaşadı. Yurt dışında yaşadığı yıllarda Emirgan Yalısı ve Siyavuşpaşa Köşkü onarımlarını tamamladı. 1983 yılında, Anıtlar Kurumu Rölöve Bölümü’nden emekli oldu. Topkapı Sarayı’nda Padişah Evi (Harem) adlı kitabı 1986 yılında yayımlandı. TRT tarafından 1997 yılında çekilen Harem’in Gizemi belgeselinde danışmanlık yaptı ve oynadı. 2008 yılında Mimarlığa Katkı Dalı Seçici Kurul Özel Ödülünü aldı (8).

Münevver Belen Gözeler (1913-1973)

Münevver Belen Gözeler

Türkiye’nin ilk kadın yüksek mimarı Münevver Belen Gözeler, 1913 yılında İzmit’te doğdu. 1929 yılında İstanbul Erenköy Kız Lisesi’nden mezun oldu. Bu yıllarda ileride kendisi gibi mimar olan Leman Tomsu ile yakın arkadaşlık kurdu. 1934 yılında Güzel Sanatlar Akademisi’nden mezun olarak akademinin ilk kadın mezunlarından biri olan Münevver Belen, kendisiyle aynı dönemde mezun olan Leman Tomsu ile uzun yıllar beraber çalıştı. 1935 yılında İnşaat İşleri Bürosu’na atanıp üç ay çalıştıktan sonra İstanbul İl Müdürlüğü’nde çalışmaya başladı ve sonrasında emekli olana kadar çeşitli il müdürlüklerinde çalışmaya devam etti. Münevver Belen Gözeler: Maliye Bakanlığı’nın Şişli şube binası, mimari yarışmada birincilik ödülü alan dikkat çekici avluya sahip Bursa Halkevi, PTT binaları, Karamürsel Halkevi, Gerede Halkevi projelerinin mimarı olup projelerinde basit ve modern dil benimsemiş. Projeleri iyi belgelenemeyen, mimari projelerde devlet görevlisi olarak tanımlanan ve çoğu çalışması isimsiz kalan Münevver Belen Gözeler 1973 yılında hayatını kaybetmiştir. Kadın haklarıyla da ilgilenen Münevver Belen Gözeler, Türkiye’de yeni kadın profilinin oluşmasında katkıda bulunmuştır (9, 10).

Mahmure Selma Emler (1920-2001)

Mahmure Selma Emler

1939-1944 yılları arasında Güzel Sanatlar Akademisi Mimarlık Bölümü’nde eğitim gördü. Mezuniyetinin ardından Milli Eğitim Bakanlığı Teknik Öğretim Müsteşarlığı Yapı İşleri Müdürlüğü’nde göreve başladı. Kız ve erkek sanat okullarının, yapı usta okullarının uygulama projelerini hazırladı. 1951’de Topkapı Sarayı Müzesi’nde çalışmaya başladı. On dört yıl boyunca Topkapı Sarayı’nda ve ona bağlı birimlerde eski eserlerin ve anıtların restorasyonlarını yaptı.
1951 yılında İstanbul’un fethinin 500. yılı hazırlıkları çerçevesinde Rumelihisarı’nın restorasyonu işinde görev aldı. Rumelihisarı restorasyon projesinde çalışırken Fransız Arkeoloji Enstitüsü Müdürü Albert Gabriel’in desteği ile konservasyon eğitimi almak için burs alarak Paris’e gitti (1957).
Emler, Paris’te “Ecole Nationale Superieure des Beaux-Arts” da (Güzel Sanatlar Milli Yüksek Okulu) iki yıl eğitim gördükten sonra “Cours Supesıeurs Des Monuments Historiques” (Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek İhtisas Öğretimi) programının tüm derslerine katıldı.
Kongre sonrasında Türkiye’ye dönen Emler, Topkapı Sarayı’ndaki görevine devam etti. 1963’te İtalya’nın Venedik kentinde düzenlenen Türk Sanatları II. Beynelmilel Kongresine de Milli Eğitim Bakanlığı temsilcisi olarak Doğan Kuban ile birlikte katıldı ve Topkapı Sarayı Müzesi restorasyonları üzerinde projeksiyonlu bir bildiri sundu; ayrıca müzenin restorasyonlarını belgeleyen bir fotoğraf sergisi açtı. Aynı yıl “Topkapı Sarayı Restorasyon Çalışmaları” adlı kitabı yayımlandı. Restorasyon ve mimarlık alanına hayatını adamış olan Selma Emler, 2000’li yılların başında hayata veda etti.

Kaynaklar

https://tr.wikipedia.org/wiki/Afife_Batur
https://www.e-skop.com/skopbulten/tezler-mimarlikta-cinsiyet-politikalarini-hacklemek-old-boys-schooldan-birlesmis-milletlere-aliye-pekin-celik/2994
http://www.istanbulkadinmuzesi.org/cahide-tamer-aksel
https://www.archnet.org/authorities/6441
https://tr.wikipedia.org/wiki/Hande_Suher
https://www.archnet.org/authorities/6443
https://tr.wikipedia.org/wiki/Leman_Cevat_Tomsu#Ya%C5%9Fam%C4%B1
https://www.biyografya.com/biyografi/9877
https://tr.wikipedia.org/wiki/M%C3%BCnevver_Belen_G%C3%B6zeler
https://www.feministsanat.com/munevver-belen-gozeler/
https://tr.wikipedia.org/wiki/Mahmure_Selma_Emler