Bir yerleşim ve topluluk biçimi olarak “kent”, insan toplumlarının gelişme süreci içinde evrilmiş ve günümüzdeki şeklini almıştır. Sürdürülebilirlik kavramı da son yıllarda dünya genelinde yaygınlaşmış; alternatif enerji kullanımı, geri dönüşüm için alınabilecek tedbirler, atık malzemeyi toplamayı kolaylaştıracak önlemler, atık malzeme ile tasarım vb. alanlarda kapsamlı bir gelişim kaydetmiştir. Kentler için yerel yönetimlerin kısa, orta ve uzun vadelerde gerçekleştirdikleri kent planları kapsamında eko kentler, yeşil kentler, sürdürülebilir kentler vb. çevreci kent tanımları artık güncel olmuştur. Sürdürülebilir kentsel çevre, gelecek kuşakların yaşam ortamlarının korunması için hava, su, gıda, barınma vb. öncelikli ve acil konularda güvenli çevre ve ortamların planlanmasını gerektirir (Şatır, 2015). Sürdürülebilir kentleşmenin öncelikli amaçları kentlilerin kent ile olan ilişkilerinde, kentin ortak alanlarının kullanımında ve kamu hizmetlerinin alımında yaşam kalitelerinin arttırılması ve kentin bir yerleşim birimi olarak kendi varlığını devam ettirebilme yetisinin güçlendirilmesidir (Karakurt Tosun, 2009). Avrupa Çevre Ajansı (European Environment Agency) tarafından kentsel sürdürülebilirliği sağlamak için, ulaşılması gereken amaçlar:
• Mekânın ve doğal kaynakların tüketimini en aza indirmek,
• Kentsel akışları etkin biçimde yönetmek,
• Kentsel nüfusun sağlığını korumak,
• Kaynaklara ve hizmetlere eşit erişimi sağlamak,
• Kültürel ve sosyal çeşitliliği sürdürmek
şeklinde ileri sürülmüştür (Şatır, 2015). Bu amaçlar kentsel çevrenin hem ekolojik, hem ekonomik hem de sosyo-kültürel anlamda sürdürülebilirliğinin sağlanmasına işaret etmektedir. Tarihsel süreçte kentlerin kurulması ile insan hayatına giren kent mobilyaları Endüstri Devrimi ile yaygınlaşarak kentli tarafından yoğun olarak kullanılan elemanlar haline gelmiştir (Yaylalı, 1998). Bu anlamda sağlıklı ve sürdürülebilir bir kentsel çevre tasarımında, bu çevreyi oluşturan en küçük bileşenler olan kent mobilyalarının da sürdürülebilirlik ilkeleri ile tasarlanması büyük önem taşır.

Sürdürülebilir Çevrede Kent Mobilyası

Kent mobilyaları, toplum yaşamını kolaylaştıran, kullanıcıların beğeni ve desteğini kazanan, kentsel ve kırsal alanda iç ve dış mekânlarda, işlevsel, güvenli ve sağlıklı ortamların oluşumu üzerinde etkili, özgün tasarım ürünleridir (Aksu, 2012). Kentlinin kullandığı kente özgü her türlü eleman (zemin kaplamaları, oturma ve dinlenme elemanları, aydınlatma elemanları, çöp kovaları, duraklar, çeşmeler, havuzlar, telefon kabinleri, kiosklar, trafik ve yön levhaları, bilgilendirme panoları, çiçeklikler, gölgeleme elemanları, çocuk oyun elemanları, spor birimleri, umumi tuvaletler, bisiklet durakları vb.) kent mobilyası olarak adlandırılabilir (Yaylalı, 1998).

Kent mobilyaları için gerekli bir takım tasarım ölçütleri vardır. Bunlar doğru ve uygun olarak kullanıldığında kentlinin yaşam kalitesini artırıcı tasarımlar ortaya çıkmaktadır. Bu tasarım sürecinde oluşturulan donatı elemanları kentlerin kimliğini, mimari yapı ile uyumunu ve imgesel özelliklerini bünyesinde bulunduracaktır. Kent mobilyası tasarımı, üretimi, pazarlaması ve alana yerleştirilmek üzere seçiminde; çevre bilinci, görsel ve mimari bütünlüğün yanı sıra, toplumsal gereksinimlere yönelik durum değerlendirmelerinin yapılması, uygulamanın başarısı için gerekli gözükmektedir (Aksu, 2012). Günümüzde kent mobilyalarının sahip olması gereken işlev, estetik, biçim, malzeme, renk, doku ve algılanabilirlik gibi ölçütlere sürdürülebilirlik de eklenmiştir.

Sürdürülebilir kent mobilyası tasarımının göstergelerine, enerji ve malzeme kullanımı, doğal çevre, ekonomi, uygulanabilirlik, sosyal adalet, toplum ve çalışanların kalkınması, sağlık ve ürün yaşam döngüsü dahil edilmektedir (Şatır, 2015). Sürdürülebilir kentsel çevre tasarımında, ekolojik, ekonomik ve sosyo-kültürel bağlamda sürdürülebilir kent mobilyalarının üretilmeleri ve halkın kullanımına sunulması büyük önem taşır. Kent mobilyaları, enerji, su ve malzeme korunumu, dayanıklılık, kolay bakım, yeniden üretim/kullanım, geri dönüşüm gibi ölçütler ile ekolojik ve ekonomik sürdürülebilirliğe, sağlıklı çevre için tasarım ve kent kimliğine katkı ölçütleri ile sosyo-kültürel sürdürülebilirliğe hizmet etmektedir. Bu ölçütler birer alt başlık altında incelenmiştir:

Enerji ve Su Korunumu

Kent mobilyası tasarımında seçilen form, malzeme, konstrüksiyon ve teknik, mobilyanın üretim, kullanım ve kullanım sonrası harcadığı enerji miktarlarını tamamen etkiler. Sürdürülebilirlik uygulamalarının ilk prensibi olan enerji korunumunun özü, havanın kirlenmesinin asıl sebebi olan enerji atıklarının bertaraf edilmesi ya da atık bırakmayan temiz enerjilerin kullanılmasıdır. Kent mobilyalarında enerji-etkin üretim, üretim sonrası nakliye ve dağıtım işlemleri aşamalarında önem taşır. Mobilyanın, yerel kaynaklardan elde edilmiş, standart ölçülerde, modüler, düz paketli olması halinde nakliye araçlarına yüklenmesi, taşınması ve dağıtımı, üretim ve nakliye sırasında gerekli enerji miktarını ve maliyeti düşürmektedir (Moxon, 2012).

Enerji korunumunda ikinci önemli husus yenilenebilir enerji kullanımıdır. Alternatif enerji kaynağı arama girişimleri, 1960’lı yılların sonunda meydana gelmiş olan petrol krizinin ardından petrolün alternatifi olan enerji kaynaklarının araştırılmaya başlaması ile ortaya çıkmıştır. Sürdürülebilirlik kavramının doğması ile alternatif enerjiler (güneş enerjisi, hidro-elektrik enerjisi, biyokütle enerjisi, rüzgâr enerjisi, jeotermal enerji, hidrojen enerjisi) temiz enerjiler olduklarından, araştırmalara daha çok hız verilmiştir (Şatır, 2015). Kent mobilyalarının üretim, kullanım ve kullanım sonrası aşamalarında yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanım yolları araştırılmaktadır. Bu kaynaklar, güneş enerjili şarj üniteleri, aydınlatma elemanları, trafik ışıkları vb. kent mobilyalarında yaygın biçimde kullanılmaktadır. Aynı durum doğal kaynaklardan su için de geçerlidir. Parklarda yer alan fotoselli su içme üniteleri, düşük debili rezervuar, susuz pisuvar gibi elemanlar ile donatılmış umumi WC’ler gibi kent mobilyaları, su korunumu amacıyla tasarlanan ürünlerdir.

Malzeme Korunumu

Kent mobilyası üretiminde kullanılan malzemelerin miktarının azaltılması, ekonomik açıdan mobilyanın üretim maliyetlerini düşürmekte, ekolojik açıdan ise kaynakların korunumunu sağlamaktadır. Malzeme miktarının azaltılması için dört ana tasarım önlemi sıralanabilir:

Basitleştirme: Kent mobilyasının işlevini yerine getirebilmesi için gerekli minimum malzeme ile tasarımı, sadece dekoratif amaçlı parçalardan sakınılması ve taşıyıcı strüktürlerin ağırlıklarının azaltılması, basitleştirme adımları olarak tanımlanabilir.

Minyatürleştirme: Tasarlanan kent mobilyasının boyutlarının, kaynak tüketiminin azaltılması amacıyla, kullanım kolaylığının izin verdiği ölçüde küçültülmesidir.

Çok İşlevlilik: Kent mobilyasının ana işlevinin yanında başka işlevlere sahip olacak biçimde tasarlanması, kaynak kullanımını azaltma yaklaşımlarından biridir. Çok işlevli tasarımlarda dikkat edilecek en önemli nokta tamamen gereksiz ikincil işlev yüklemekten kaçınmaktır.

Esneklik: Değişen ihtiyaçlara ve kullanıcılara göre kent mobilyasının form, boyut ve/veya işlevinin adaptasyonunun sağlanması esnek tasarım yaklaşımının özünü oluşturur (Mackenzie, 1991).

Dayanıklılık / Kolay Bakım

Kent mobilyaları doğa koşullarına ve kazalara karşı dayanıklı olmalıdırlar. Yerleştirilecekleri alanların iklim koşulları iyi bilinmeli ve bu doğrultuda bilinçli malzeme seçilmelidir. Kent içi küçük ölçekli kazalara karşı ise dayanıklı ve kolayca hasar görmeyecek şekilde sağlam olmalıdırlar (Akyol, 2006). Bununla birlikte kent mobilyaları genellikle dışa açık kamusal alanlarda konumlandırıldığından vandalizme maruz kalabilmektedirler. Bu anlamda dayanıklılık ve kolay bakım ve onarım sağlanabilmesi, bir kent mobilyasının sürdürülebilir özellik göstermesinde önemli rol oynayan faktörlerdir. Kent mobilyaları, vandalizme önlem olarak, dayanıklı bir strüktür üzerine monte edilmiş malzemeler ile üretilmeli ya da zemine monte edilmelidir (Şatır&Korkmaz, 2005).

Yeniden Üretim / Kullanım /Geri Dönüşüm

Kent mobilyasının sürdürülebilirliğinin sağlanmasında alınabilecek en önemli tasarım önlemlerinden biri mobilyanın kolayca sökülebilir, takılabilir ve yeniden birleştirilebilir özelliklere sahip olmasının sağlanmasıdır. Mobilyanın dayanım açısından en zayıf ve en sorun yaratabilecek parçaları belirlenmeli ve yenisi ile kolayca değiştirilebilecek biçimde tasarlanmalıdır. Belli bir süre sonunda, mobilyanın değişim ve onarım işlemleri zorlaşıyorsa veya birçok parçanın değişim gerekliliği nedeniyle onarım giderleri artıyorsa yeniden üretim yoluna gidilebilir. Bu durumda mobilya parçalarına ayrılır, yenilenmesi gereken parçalar değiştirilir ve ürün yeniden birleştirilir (Mackenzie, 1991).

Sürdürülebilir tasarım açısından malzemenin doğa içinde çözülerek döngünün bir halkası haline gelmesi büyük önem taşımaktadır. Bazı malzemelerin üretimlerinde, döngüde yer almamalarından dolayı doğada sürekli biriken geri dönüşümsüz atıklar, ekolojik dengeye zarar vererek küresel ısınmaya ve bir dizi çevresel soruna neden olmaktadırlar. Ahşap, ergitilerek yeniden kullanılan çelik gibi metal malzemelerin geri dönüşebilirlikleri ya da inşaat yıkımında elde edilen beton ve taş malzemenin yeniden kullanımı ekolojik açıdan olumlu sayılabilecek örneklerdir. Mobilya tasarımında, kullanılan farklı malzeme sayısını azaltmak, ve kompozit yerine doğal malzemeleri tercih etmek geri dönüşüm sırasında ortaya çıkabilecek “malzeme kirliliği” sorununu ortadan kaldırmaktadır. Farklı bileşenlerden meydana gelen geri dönüştürülmüş malzemeler (özellikle farklı polimer karışımları) malzeme kirliliği nedeniyle önceden tahmin edilemeyen karakteristik davranışlar göstermekte ve sadece sınırlı uygulamalarda kullanılabilmektedir (Tuğlu Karslı, 2008).

Sağlıklı Çevre İçin Tasarım

Kent mobilyaları, kullanıcıların fiziksel ve psikolojik ergonomi gereksinimlerine cevap vermelidir. Kent mobilyası tasarımında evrensel tasarım kuralları geçerlidir. Mobilyanın kolayca algılanabilir ve kullanılabilir olarak tasarlanması beklenir. Kent mobilyaları, yetişkinler, yaşlılar, engelliler ve çocuklar dahil olmak üzere tüm kent sakinlerinin çalışma, dinlenme, oyun ihtiyaçlarını ve fizyolojik, sosyal ve kültürel gereksinimlerini karşılamalıdır. Kent mobilyası tasarımında bir diğer husus güvenlik önlemleridir. Güvenlik sağlanırken gerekli standartlar göz önünde bulundurulmalıdır. Kent mobilyasının insanlar üzerindeki psikolojik etkileri de göz ardı edilmemelidir. Kent mobilyaları estetik olmalı ve kullanıcılarını çevrelerini korumaları için motive etmelidir (Şatır & Korkmaz, 2005).
Sağlıklı bir çevrenin  sürdürülebilirliğinin sağlanmasında kent mobilyalarının üretim teknikleri de büyük önem taşımaktadır. Çevreye duyarlı üretimin temel amacı, doğanın dengesini bozmadan kaynak etkinliğini artırma, atıkların çevreye olan etkilerinin en az düzeye indirilmesi ve zararlı kimyasalların kullanılmaması olarak belirtilmektedir (Şatır, 2015). Malzemenin üretim aşamasında atık madde olarak ortaya çıkan zararlı maddeler, malzemenin depolanması, uygulanması ve uzun süreli kullanımında ortaya çıkan zehirli maddeler dikkate alınarak malzeme seçimi yapılmalıdır (Tuğlu Karslı, 2008).

Kent Kimliğine Katkı

Kent mobilyalarının sürdürülebilirliği, ait oldukları kentin sosyo-kültürel ve ekonomik gerekliliklerine uygunluğu ile yakından ilişkilidir. Kent kimliğini destekleyen kent mobilyaları sosyo-kültürel sürdürülebilirliğe hizmet eder. Kenti yaşanabilir ve algılanabilir kılan kent mobilyalarının her biri kullanıcılar ve kent açısından farklı bir anlama ve öneme sahiptir. Kullanıcılar açısından bu elemanların önemi, kullanıcıların kentle kurdukları görsel ve fiziksel ilişkinin öncelikle kent mobilyaları aracılığıyla olması nedeniyledir. Kent açısından ise bu elemanlar bulundukları çevreyi tanımlayan, belirleyen ve özelleştiren nitelikleri nedeniyle önemlidir (Aksu, 2012). Kent kimliğinin en önemli temsilcisi olarak kent mobilyalarının oluşturduğu “mikro mimarlık”, kent dışından gelen ziyaretçiler için kentin ilk gerçek izlenimini oluşturur (Tazilan, Salleh, Komoo, Ismail, 2008). Kent mobilyası, kamusal mekânı düzenlemek ve temel gereksinimleri karşılamakla birlikte, tasarımı ile kent kimliğini destekleyecek veya karmaşaya neden olacak potansiyele sahiptir (Güneş, 2005). Kent kimliği, kentin tarihiyle anlamını bulan, kamusal alanı algılanabilir hale getiren ve kentliler için anlamlı olmasını sağlayan değerler bütünüdür. Kentsel mekân tasarımında geçmişi gelecekle bağdaştırmak ve kültürel süreklilik sağlamak gerekir. Kent mobilyalarının çevreye uyarlanması, kent arka planı için özgün mimari yaratmada mekân kalitesini artıracaktır (Şatır & Korkmaz, 2005). Kent kimliği kentlilerin günlük aktivitelerini kolaylaştıran, destekleyen ve rehberlik eden değerleri ön plana çıkarmalıdır. Aynı değerler kent mobilyası tasarımı için de geçerlidir. Bu anlamda kent mobilyasının sürdürülebilir olabilmesi için kent sakinlerinin sosyo-kültürel dokusuna uygun tasarım yapılmalıdır (Şatır&Korkmaz, 2005).

Sonuç

Sürdürülebilir bir kentsel çevre oluşturmada çevrenin en küçük bileşeni olarak kabul edilen kent mobilyalarının sürdürülebilir tasarım ölçütleri ile tasarlanması büyük önem taşır. Bu ölçütleri tanımlamak ve dünyada yapılmış başarılı sürdürülebilir kent mobilyası örnekleri ile somutlaştırmak amacını taşıyan bu çalışmanın sonucunda sürdürülebilir kent mobilyası özellikleri:
– “Yerel kaynaklardan elde edilmiş, standart ölçülerde, modüler, düz paketli olması nedeniyle nakliye araçlarına yüklenmesi, taşınması ve dağıtımı sırasında enerji ve kaynak tasarrufu sağlayan,
– Üretim ve kullanımında yenilenebilir enerji kaynaklarından yararlanılan,
– Üretim ve kullanımında su tasarrufu sağlayan,
– Ekolojik ve ekonomik maliyeti düşük, “basitleştirme”, “minyatürleştirme”, “çok işlevlilik” veya “esneklik” prensipleri ile tasarlanarak malzeme miktarı azaltılmış,
– Sökülebilir, takılabilir olması sayesinde yeniden kullanılabilir/üretilebilir,
– Doğal, geri dönüştürülmüş veya geri dönüştürülebilir malzeme ile yapılmış,
– Malzeme ve konstrüksiyon tekniği sayesinde dış koşullara ve vandalizme karşı dayanıklı,
– Kolay bakım ve onarım işlemleri ile kullanım ömrü uzatılabilir,
– Evrensel tasarım kurallarına uygun tasarlanmış,
– Kullanıcılarına psikolojik olarak hoş gelen, estetik,
– Kullanıcılarını çevrelerini korumaları doğrultusunda motive eden,
-Kent kimliğine ve kentlinin sosyo-kültürel karakteristiklerine katkıda bulunan, tarihi bir çevrede ise bu dokuya saygı gösteren” şeklinde sıralanabilir. Çalışmada, sayılan bu özelliklerin çoğunu ya da tümünü taşıyan örneklere yer verilmiştir.
Günümüzde yaşadığımız çevresel sorunlar nedeniyle karşımıza bir zorunluluk olarak çıkan sürdürülebilirlik, zorlu bir tasarım sürecine işaret etse de tasarımcılar için çözülmesi bir o kadar keyifli bir tasarım problemidir. Tasarımcıları sürdürülebilir tasarım konusunda bilgilendirecek ve kılavuz teşkil edecek standartların oluşturulması, devlet kurumlarının ve özellikle mahalli idarelerin, kent kimliğini güçlendirecek, kentlileri sürdürülebilirlik konusunda bilinçlendirecek ve motive edecek sürdürülebilir kent mobilyalarına yer vermeleri, yasal prosedürler oluşturmaları sürdürülebilir kentsel çevrenin oluşturulması için öneriler olarak sıralanabilir.

Kaynaklar

Aksu, Ö. V. (2012), “Kent Mobilyaları Tasarımında Özgün Yaklaşımlar”, İnönü Üniversitesi Sanat ve Tasarım Dergisi, Cilt: 2 , S. 6, s. 373-386.
Akyol, E. (2006), Kent Mobilyaları Tasarım ve Kullanım Süreci, İTÜ FBE Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.
Güneş, S. (2005), “Kent Mobilyası Tasarımında Disiplinlerarası Etkileşim”, Planlama, S. 2005/3, s. 92-95
Karakurt Tosun, E. (2009), “Sürdürülebilirlik Olgusu ve Kentsel Yapıya Etkileri”, Paradoks, Yıl: 5, S. 2,
http://www.paradoks.org, ISSN 1305-7979.
Mackenzie, D. (1991), Green Design, Laurence King Ltd., U.K.
Moxon, S. (2012), Sustainability in Interior Design, Laurence King Ltd., London
Tazilan A.S.M., Salleh H., Komoo I., Ismail A.H. (2008), “Sustainable Design Elements for Urban Street Microarchitecture in Malaysia”, Alam Cipta, Fakulti Rekabentuk dan Senibina, S. 3 (1), s. 35-44.
Tuğlu Karslı, U. (2008), “Mobilya Tasarımında Ekolojik Yaklaşımlar”, Tasarım, S. 181, s. 118-120.
Şatır, S. & Korkmaz, E. (2005), “Urban Open Spaces with Examples & The Classification of Urban Furniture”, ITU A|Z, Vol: 2, No: 1/2, s. 130-14.
Şatır, S. (2015), “Sürdürülebilir Kentsel Mekânlar & Kent Mobilyaları”, Tasarım+Kuram, S: 19, s. 1-18.
Yaylalı, S. (1998), Kent Mobilyaları Tasarımında Kullanılabilecek Kavramsal Bir Model, İTÜ FBE Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.
URL1- http://www.urdesignmag.com/design/2015/12/10/mathieu-lehanneur-designs-solar-powered-clover-urban-furniture-for-paris/ (28.08.2018)
URL 2- Finn MacLeod. “Get Playful on the Streets of Seattle with “Pop-Up! Street Furniture” from LMN Architects”, ArchDaily. http://www.archdaily.com/561448/get-playful-on-the-streets-of-seattle-with-pop-up-street-furniture-from-lmn-architects/ (01.05.2017)
URL 3- http://www.contemporist.com/metro40-street-furniture-by-bmw-group-designworksusa/ (28.08.2018)
URL 4- http://inhabitat.com/tetris-shaped-trash-filled-street-furniture-encourages-recycling-in-argentina/ (28.08.2018)
URL 5- “Rollercoaster / Interval Architects”, ArchDaily. http://www.archdaily.com/185661/rollercoaster-interval-architects (01.05.2017)