Sürdürülebilir bir geleceğe doğru ilerlemek, insan davranışlarında ve yaşam tarzlarında temel değişiklikler gerektirir. Sürdürülebilirlik konusunun üç boyutu vardır, çevresel, ekonomik ve sosyal [1, 2]. Yapılı çevreyi inşa etme ve sürdürme biçimimiz olan mimarlık alanı, sürdürülebilirliğin bu birbirine bağlı boyutlarının her biri üzerinde önemli etkiye sahiptir [3]. Son otuz yıldır, çağdaş sürdürülebilir bina hareketi, binaların bahsi geçen bu üç boyut üzerindeki olumsuz etkilerini azaltmayı amaçlamaktadır. Sürdürülebilir binalar, enerji üretimi, su arıtma ve geri dönüşümü, kaynak tasarrufu gibi görevleri ile “giderek karmaşıklaşan teknik yapılar”dır ve “bunların anlaşılması, doğru kullanılması ve işletilmesi önemlidir.” [4]. Başarılı bir performans için daha iyi mimari tasarım ve inşaatın yanı sıra bina sakinlerinin kullanımı ve davranışları da çok önemlidir [5, 6]. Bilgili bina kullanıcıları hem performansı olumlu yönde etkileyebilir hem de daha iyi bina uygulamaları için savunuculuk yapabilir. Fakat, yapı endüstrisi dışında çok az kişi sürdürülebilir binaların nasıl çalıştığını anlayabilmektedir [7]. Kamuoyunun sürdürülebilirlik ve sürdürülebilir binalar hakkında bilgi edinme ve eğitim alma fırsatı hala oldukça sınırlıdır [8].

Bu noktada, sürdürülebilir binaların “kendilerinin” çevre eğitimi (ÇE) ve sürdürülebilir bina eğitimi (SBE) için bir araç olarak kullanılabileceği fikri hem araştırma hem de uygulamada dikkat çekmiştir [9, 10, 11]. Son araştırmalar, bu pedagojik (eğitsel) binaları tanımlamak için “öğretim aracı” [12]; “3 boyutlu ders kitabı” [13]; “üçüncü öğretmenler” [14]; “öğretici yeşil bina” [7, 8]; “eğitici binalar” [4, 15]; “öğreten binalar veya yapılar” [16]; ve “yaşayan laboratuvar” [17] gibi bir çok terimi kullanmaktadır.

Yazarın devam etmekte olan doktora tez çalışmasında “pedagojik mimariler” hakkındaki literatür incelenmiş ve sürdürülebilir binalar, halkı SBE hakkında bilgilendirmek için kullanılabilecek birer “mimari iletişim platformu”” olarak kavramsallaştırılmıştır. Doktora çalışmasının bir ön parçası olarak, bu bildiride; 1. sürdürülebilir binaların bir eğitim, iletişim aracı olarak potansiyelini keşfetmek, 2. sürdürülebilir binalar aracılığıyla inşa edilen yaygın öğretici diyalogları (mesajlar) belirlemek, ve 3. bu mimari mesajları iletmek için uygulanan tasarım stratejilerini tespit etmek amaçlanmıştır.

Literatür İncelemesi 

Mimari eserleri bilgilendirici, iletişimsel, mesaj verici veya ikna edici olarak düşünme fikri yeni değildir. Mimarlık, iletişim [18], dil [19], metafor veya duyguları uyandıran, çağrışım yapan, bilgi ileten ve davranışı etkileyen bir sembol olarak öne sürülmüştür. Bunların yanı sıra, mimarlık kuramının bir alt alanı olan mimari göstergebilim, sözsüz iletişimi araştırır ve mimarlığı “okunabilir bir kültür metni” olarak görür [20].

Bu çalışma ile sürdürülebilir mimari ve sürdürülebilir bina eğitimi literatürünün kesişim noktasında yer alan “pedagojik mimari” alanına katkı sağlamak amaçlanmıştır. Makaleye temel oluşturan Orr [21]’un “Pedagoji Olarak Mimarlık” yazısı, binaların ve çevrelerindeki peyzajın “öğrenme sürecini güçlü bir şekilde etkileyen gizli bir müfredatı yansıttığını” ve pedagojik bir değer taşıdığını belirtir (s.597). Orr, binaların kullanıcılarıyla sözsüz iletişim kurabildiğini fakat günümüz tasarımlarında biyoloji, ekoloji, estetik duygusu ve binaların doğayla bağlantısı hakkında iletişim kurmamanın bir sorun olduğunu iddia ediyor. Orr gibi, Taylor ve meslektaşları, yapılı çevredeki ve çevreleyen doğadaki öğelerin çeşitli mesajlar taşıdığını ve binaların bu öğeleri kullanıcılar için düşüncelere dönüştürmek için tasarlanıp tasarlanmadığını incelemektedir [11]. 

Literatürde bu fikirlerden ilham alan birçok araştırmacı, okulların fiziksel çevresini “3 boyutlu bir ders kitabı” olarak teorize ederek mimarlık ve çevre eğitimini birbirine bağlayan tasarım modellerini berlirlemeye calışmıştır [örn., 13]. Eğitim ve yapılar söz konusu olduğunda, okul binaları öğretme aracı olma potansiyeli ile en yaygın ortamlardır. LEED’ in okul binasını “öğretim aracı” olarak kullanan projelere kredi vermesiyle [12], uygulamada yeşil okul binalarının sayısı ve bunların eğitim çıktılarını araştıran çalışmaların sayısı artmıştır. Örneğin, Cole [8] yeşil okulların eğitim çıktılarını yeşil olmayan okul binalarıyla karşılaştırarak incelemektedir. Beş ABD okulundan 399 öğrenciyle yaptığı anket araştırması, yeşil olmayan binalarda ÇE hakkında bilgi kazanımının daha düşük olduğunu ortaya koymuştur. Müzeler [22], kütüphaneler [23], hayvanat bahçeleri ve doğa merkezleri [24] takip eden çalışmalardandır. 

Özetle, sürdürülebilir binalarda olası bilgilendirici diyaloglar ve ilgili tasarım stratejileri hakkındaki literatür genişlemektedir. Bu alandaki araştırmalar çoğunlukla müze, okul vb. bina tiplerini ve LEED sertifikalı “yeşil” binaları kapsamaktadır. Ancak, daha yüksek sürdürülebilirlik hedeflerine, performansa ve eğitim gayesine sahip “yaşayan binalar” henüz öğreticilikleri açısından incelenmemiştir. Bu sebeple bu çalışma, birbirinden farklı işlevlere sahip 16 adet yaşayan binayı kapsayarak yaygın mesajları ve tasarım fikirlerini derlemiştir. 

Sürdürülebilir Bina Yaklaşımları: Yaşayan Bina’nın Tanımı 

Bu bildiride, “sürdürülebilir bina” terimi, sürdürülebilir tasarım ilkelerini uygulayan tüm farklı bina yaklaşımlarını kapsayan genel bir kavram olarak kullanılmaktadır. Önceki bölümde belirtildiği gibi, pedagojik mimarlık literatüründe çoğunlukla incelenen sürdürülebilir bina yaklaşımı yeşil binalardır (LEED sertifikaya sahip yapılar). “Yeşil bina” tipik bir binaya kıyasla daha yüksek çevresel performansa sahip bir binayı ifade eder. Kaynak kullanımını, emisyonu ve israfı azaltarak, bina sakinlerinin sağlık ve konforunu iyileştirerek insan faaliyetinin ekolojik sistemler üzerindeki dejeneratif sonuçlarını azaltmaya çalışır.

“Yaşayan bina” terimi ise, Living Building Challenge (LBC) adlı programdan “Full Yaşayan Bina Sertifikası” almış binalar için kullanılır [25]. LBC’ nin güncel sürümü olan LBC 3.1, yedi performans kategorisinden veya “Yapraklar”dan oluşur: Yer, Su, Enerji, Sağlık ve Mutluluk, Malzemeler, Eşitlik ve Güzellik. Yapraklar yirmi madde halindeki kurallara (sertifika şartları) bölünmüştür. Yeşil binalardan farklı olarak yaşayan binalar çevre üzerindeki zararlı etkileri azaltmanın yetersiz olduğunu, sürdürülebilir bir gelecek için zararı sıfırlayıp net-pozitif etki oluşturmanın gerekliliğini savunur. LBC tasarım felsefesi olarak çiçek ve yaprakları metaforunu kullanarak doğal sistemlere atıfta bulunur, bir çiçek kadar verimli ve zarif bir şekilde tasarlanmış ve inşa edilmiş, tüm enerjisini kendisi üreten, tüm suyunu bulunduğu topraktan alan, ve maksimum fayda üreten binalar oluşturmayı hedef olarak ortaya koyar [25]. 

LBC’nin zorunluluklarından biri de “ilham (fikir verme) ve eğitim”dir. Tüm yaşayan sertifikalı binalar, kullanıcılarını sürdürülebilir bir yaşam ile ilgili eğitecek ve ilham verecek şekilde tasarlanmalıdır. Sertifikasyon gerekliliklerinin bir parçası olarak sürdürülebilir bina eğitimini destekleme niyeti nedeniyle, yaşayan bina tipi pedagojik mimari araştırmaları için uygun görünmektedir. 

Çalıșma Yöntemi

Dünyada yaşayan bina sertifikasına ulaşmış yapılar sayıca azdır. Veri toplama sırasında, ABD’de 24 adet Full- Yaşayan Sertifikalı yapı bulunmaktadır. Bu yapılar arasında yer alan park, halka açık olmayan müstakil ev vb. sekiz yapı çalışmaya dahil edilmemiştir. Nitel içerik analizi yöntemiyle (Dedoose isimli analiz programı kullanılmıştır.) yapılan bu çalışmada örnek bina (vaka çalışması) olarak ABD’de yer alan on altı yaşayan bina seçilmiştir (Şekil 1). Veri kaynağı olarak LBC’nin resmi web-sitesinde yer alan ve sertifikasyon için her binayı ayrıntılı olarak açıklayan belgeler kullanılmıştır. Araştırma soruları aşağıda belirtilmiştir:

• Yaşayan bina tasarım ekipleri kullanıcıları bilgilendirebilecek hangi sürdürülebilirlik kriterlerini ve mimari özellikleri kullanmışlardır? 
• Bu sürdürülebilirlik kriterleri ve mimari özellikler ne tarz tasarım stratejileri ile kullanıcıların algısına sunulmuştur? 

 Bulgular

Çalışma kapsamında yer alan 16 yaşayan bina ile ilgili dokümanların analizi sonucu, kodlanan diyaloglar altı ana başlık altında toplanmıştır; enerji, su, malzeme, yer, sağlık ve eşitlik. Bu ana başlıklar altında bahsedilen on beş alt tema (sürdürülebilirlik kriterleri) belirlenmiştir. İncelenen binalarda bu sürdürülebilirlik kriterlerini uygulayabilmek için kullanılan sürdürülebilir bina özellikleri listelenmiş ve aşağıda parantez içerisinde belirtilmiştir. 

• Enerji: Enerji tasarrufu (oryantasyon, pencere-duvar oranı, günışığı aydınlatması, gölgeleme, doğal havalandırma); Enerji verimliliği (yüksek performanslı dış cephe kaplamaları, mekanik ısıtma ve soğutma sistemleri, enerji tasarruflu ışıklandırma) ve enerji üretimi (güneş panelleri, rüzgar türbini ve jeotermal kuyuları veya ısı pompaları)
• Su: Su tasarrufu (düşük akışlı armatürler, susuz armatürler); Mevcut alanda su yönetimi (yağmur suyu toplama ve yönetimi, içme suyu ve arıtma, gri su arıtma, kara su arıtma)
• Malzeme: Uygun  kaynak kullanımı (yerel malzeme kullanımı, doğal malzemeler veya ahşap kullanımı, Kırmızı-liste kimyasal içermeyen toksik olmayan malzeme kullanımı, geri dönüştürülmüş malzeme kullanımı); Atık Yönetimi
• Yer: Yer seçimi; Kentsel tarım (yeşil çatı, yeşil duvar, bahçeler veya seralar); Ulaşım (toplu taşımaya ve bisiklet yollarına erişim, daha az araba park alanı, elektrikli araba şarj istasyonu); Sürdürülebilir doğal çevre düzenlemesi
• Sağlık: İç   mekan hava kalitesi (sağlıklı-temiz hava, yeşil temizlik), Biyofili (doğa ile bağlantı, günışığı, manzara, doğal malzemeler ve desen kullanımı)
• Eşitlik: Eşit mekansal erişim; Evrensel olarak herkesi kapsama 

Yukarıdaki analiz sonuçlarını yorumlarsak, örneğin, enerji temasının üç alt teması vardır ve bunlardan biri enerji üretimidir. Yaşayan binalarda enerji üretimi için güneş panelleri, rüzgar türbini ve jeotermal kuyularının kullanıldığı tespit edilmiştir. Yaygın görülen diğer bir sürdürülebilirlik kriteri de gün ışığına erişimdir. Tüm yaşayan binalar gün ışığından maksiimum faydalanılacak şekilde tasarlanmıştır. Bu sebeple, iyi konumlandırılmış pencereler, çatı pencereleri, camlı kapılar, ışık rafları, ışık tüpleri ve yansıtıcı yüzeyler gibi birçok mimari eleman kullanılmıştır. 

İncelenen belgelere göre, yaşayan binalarda, ekipler yukarıda listenenen sürdürülebilirlik kriteri ve bina özelliklerini kullanıcıların görüp, deneyimleyip, öğrenebilecekleri bir tasarım oluşturmayı hedeflemişlerdir. Uygulanan tasarım stratejileri bir alt bölümde anlatılmıştır. Çalışma bulgularına göre belgelerde en çok, a) Günışığı, doğal havalandırma, ve güneş panelleri ile enerji teması b) Yağmur suyu toplama sistemleri ile su teması c) Yerel, geri dönüştürülmüş ve doğal malzeme kullanımı, Kırmızı-liste kimyasal içermeyen toksik olmayan malzeme kullanımı ile malzeme teması d) Sağlıklı hava ve biyofilik ortamlar ile sağlık teması vurgulanmıştır (on altı vaka çalışmasının tamamında ele alınan konular). Genel olarak bakıldığında, yaşayan bina kullanıcılarının bu konular hakkında bilgi sahibi olması beklenebilir. Gelecek çalışmalarda bu bilgi kazanımının gerçekliği test edilmelidir. 

Yaşayan Binalarda Uygulanan Eğitici Tasarım Stratejileri

Yaşayan binalarda sürdürülebilir bina temalarını iletmek için kullanılan tasarım stratejileri iki ana kategoride gruplandırılmıştır; görünürlük ve yorumlama. 

Görünürlük stratejileri: On altı vaka çalışmasından, on dördü sürdürülebilir bina özelliklerini gözle görülür konumlara yerleştirerek merak ve ilgi uyandırmak istemiştir. Örneğin R.W. Kern, yağmur suyunun toplandığı rezervuarları girişte zeminin üzerine koyarak, bu binada yağmur suyu geri donüştürülerek kullanılıyor mesajını vermiştir (Resim 2). Arc-Nexus tasarımcıları, “yeşil duvarın sokaktan direkt görüntüsünün insanları daha fazlasını öğrenmek için içeri girmeye ikna ettiğini” belirtmiştir (Resim 3). Chesapeake’in rüzgar türbinleri, görünürlük dikkate alınarak yerleştirilmiştir (Resim 4). Görünür unsurlara ek olarak, on iki binada, tesisatı ve mekanik sistemleri gösteren etiketli borular açık-tavan ile kullanıcıların dikkatine sunulmuştur. 

On vaka çalışmasında uygulanan bir başka mimari strateji de, kullanıcıları doğanın döngüleri gibi daha geniş sürdürülebilirlik kavramları hakkında eğitmek için tasarlanmış özel mekanlardır. Su döngüsü, vakalar arasında en çok ele alınan konudur. Bu kategoriye harika bir örnek, Bertschi okul binasının açık nehir sistemidir. LBC belgesi, tasarımın ilk aşamasında ekibin öğrencilere okullarında “doğanın nasıl ifade edildiğini görmek isterler?” diye sorduğunu kaydetti. Öğrencilerden gelen sınıfta bir nehir olsa fikri, daha sonra “akarsu ve nehirlerin doğal desenleri taklit edilerek sınıf zemininden geçen çakıl taşlı bir kanal haline geldi. Yağmur suyu toplama sisteminin bir parçası olan kanal ve diğer borular, hidrolojik döngünün güzelliğini sınıfın içine getirir ve anlatıma vesile olur” (Resim 5). Bu stratejiye bir başka örnek, Hitchcock Merkezi’nin, havza ekolojisini taklit eden Ecotone adlı mekanıdır (Resim 6). Eğimli çatı bir su havzası görevi görecek şekilde tasarlanmıştır. Bu alandaki, renk kodlu borular suyun sistemdeki yolunu gösterir. Sistem, binanin yağmur suyunu nasıl toplayıp, kullandığını anlatmaktadır. Her yağmur yağdığında insanlar bu sistemi gözlemleme fırsatı bulurlar. 

Yorumlama stratejileri: Mimari görünürlük stratejilere ek olarak bu binalarda bir müze gibi tabelalar, sergiler, duvar resimleri vb. yöntemler kullanılarak kullanıcılara bilgi verilmektedir. Yaşayan binalar, halka açık eğitim programları ile sürdürülebilir yapı pratiği hakkında eğitim sağlamaktadır. 

Sonuç

Bu bildiride, yaşayan binalar, tasarım ekiplerinin bilinçli olarak sürdürülebilir bina uygulamaları hakkında mesajlar gönderdiği bir iletişim ortamı olarak ele alınmıştır. Çeşitli mimari özellikler ve stratejiler yoluyla inşa edilen bu öğretici diyalogların halkın sürdürülebilir binalar hakkında bilgi sahibi olmasına yardımcı olabileceği tespit edilmiştir. Yaşayan binalarda bir çok sürdürülebilir bina elemanı ve kavramı uygulamalı olarak gösterilebilmektedir. Bu bilinçle tasarlanan yapılar, kullanıcılarına doğaya ve ekosisteme bağlı olduklarını hatırlatabilir ve binaların çevre, sosyal sistemler ve insanların sağlığı üzerinde olumlu bir etkiyle nasıl tasarlanabileceğine dair yol gösterebilir. 

[1] Stirling, A. (1999). The appraisal of sustainability: some problems and possible responses. Local Environment, 4(2), 111-135.

[2] Lehtonen, M. (2004). The environmental–social interface of sustainable development: capabilities, social capital, institutions. Ecological economics, 49(2), 199-214.

[3] IPCC. (2007). Summary for Policymakers, Climate Change, IPCC WG1 Fourth Assessment Report. Cambridge University Press: New York. http://www.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar4/wg1/ar4-wg1-spm.pdf [12 July 2011].

[4] Kuczia, P. (2016). SOLARLUX Campus-a case study of an educating building. Global Journal of Engineering Education, 18(3), p.154.

[5] Gill, Z. M., Tierney, M. J., Pegg, I. M., & Allan, N. (2010). Low-energy dwellings: the contribution of behaviours to actual performance. Building Research & Information, 38(5), 491-508. doi: 10.1080/09613218.2010.505371

[6] Wu, S. R., Greaves, M., Chen, J., & Grady, S. C. (2017). Green buildings need green occupants: a research framework through the lens of the Theory of Planned Behaviour. Architectural Science Review, 60(1), 5-14. 

[7] Cole, L. B. (2018). The teaching green building: Five theoretical perspectives. In Handbook of sustainability and social science research (pp. 107-125). Springer, Cham.

[8] Cole, L. B. (2015). Green Building Literacy in the School Building: A Study of Five Middle Schools in the United States. Children, Youth and Environments, 25(3), 145-174

[9] Barr, S. K. (2011). “Green Schools That Teach: Identifying Attributes of Whole-School Sustainability.” Master of Science thesis, Colorado State University.

[10] Orr, D. W. (2002). “Architecture as Pedagogy II.” Conservation Biology 11 (3): 597–600

[11] Taylor, A. P. (1993). The Learning Environment as a Three-Dimensional Textbook. Children’s Environments. 10 (2): 170–179.

[12] United States Green Building Council (USGBC). (2008). “LEED 2009 for Schools New Construction and Major Renovations.” http://www.usgbc.org/ShowFile.aspx?DocumentID=5547

[13] Kong, S.Y., S.P. Rao, H. Abdul-Rahman and C. Wang (2014). School as 3-D Textbook for Environmental Education: Design Model Transforming Physical Environment to Knowledge Transmission Instrument. Asia-Pacific Education Researcher 23(1): 1-15.

[14] O’Donnell Wicklund Pigozzi Peterson Architects Inc., VS Furniture, and Bruce Mau Design. (2010). The Third Teacher: 79 Ways You Can Use Design to Transform Teaching & Learning. New York: Abrams.

[15] Speedie, C., & Mulville, M. (2017). Educational Buildings as Educational Buildings: Can sustainable architecture help support sustainability in the curriculum?.

[16] Schiller, C. (2012). Buildings as teaching tools: a case study analysis to determine best practices that teach environmental sustainability.

[17] König, A. (Ed.). (2013). Regenerative sustainable development of universities and cities: the role of living laboratories. Edward Elgar Publishing.

[18] Hollein, H. (2009) Tutto e architettura, in Biraghi, M. and Damiani, G. (eds.) Le parole dell’ architettura – un’antologia di testi teorici e critici: 1945-2000. Milano: Einaudi, pp. 162– 166.

[19] Vasilski, D. (2012). Minimalism in architecture: Architecture as a language of its identity. Arhitektura i urbanizam, (34), 42-65.

[20] Stamatović-Vučković, S. (2013). Architectural communication: Intra and extra activity of architecture. Spatium, (29), 68-74.

[21] Orr, D. W. (1997). Architecture as Pedagogy II. Conservation Biology, 11(3), 597-600.

[22] Falk, J., L. Dierking, and S. Foutz. (2007). In Principle, in Practice: Museums as Learning Institutions. Lanham, MD: AltaMira Press.

[23] Aulisio, G. J. (2013). Green libraries are more than just buildings. Electronic Green Journal, 1(35).

[24] Bell, P., B. Lewenstein, A. W. Shouse, and M. A. Feder. (2009). Learning Science in Informal Environments: People, Places, and Pursuits. Washington, DC: National Academies Press.

[25] ILFI. (2021). The Living Building Challenge Case Studies. International Living Future Institute. [Online] URL: https://living-future.org/lbc/case-studies/?certs=living