Temel Tasarım Nedir?

Temel Tasarım Dersleri ilk olarak Walter Gropius’un 1919’da sanat, endüstri ve zanaatı bir araya getiren Bauhaus’u kurmasıyla başlamıştır. Bauhaus, sanat, endüstri, estetik ve toplumsal ilişkiler gibi konularda renk, biçim ve malzemeyle çıraklık merkezli denemeler yapmayı, eğitimde eşit düzeyde sanat ve zanaat eğitimi vermeyi hedeflemiştir. Sanat, endüstri, estetik ve toplumsal ilişkiler gibi konular, Bauhaus’un süregelen ve sıradan diyalektiği olmuştur. Bauhaus’un modernliğin ve işlevselliğin merkezi olması ve koyduğu ilkeler bugün bile hâlâ endüstri tasarımını etkilemektedir (Bayazıt, 2008). 

Temel tasarım 19. yy’ın eski üsluplarını taklit ederek, onlara dayanan araştırmalar yerine, tümüyle soyut araştırmalar ve belirli bir işleve yönelik olmayan çalışmalar yapmayı benimseten bir öğretidir (Sözen ve Tanyeli, 1992). Bir başka tanımla, temel tasarım, çeşitli sanat dalları arasındaki ilişkileri ve bunlara ilişkin ortak yasaları, kuralları, yöntemleri göz önünde bulundurarak belirli bir sanat dalındaki ilkeleri amaç edinen disiplindir (Hasol, 1990). Temel Tasarım Eğitimi, başlangıçta yalnızca sanat eğitimi veren kurumlarda ana ders olarak işlenmeye başlamış, bilim ve teknolojideki gelişmelere paralel olarak büyük evrim geçirmiş ve sanattan başka, her disiplindeki eğitime aynı derecede hitap ederek bugünkü konuma gelmiştir (Gürer ve Güler, 2004). Bu kapsamda temel tasarım, çağdaş dünyada hemen her zanaat ve sanat dalında aynı etkinliğe ve geçerliliğe sahiptir (Bayraktar, 2012, s.13).

Temel tasarım eğitimi, özünde yaratıcılığın geliştirilmesi için en uygun ortamı oluşturmak, öğrencilerin ön bilgilerinden arınarak yeni ve özgün çözümler üretme becerilerini geliştirecek yöntemler ortaya koyma amacı taşımaktadır. Amaç, belli kalıplar içerisine sıkıştırılmış, bildik dünyanın dışına taşamayan, yaratıcılık becerisini hiç sınamamış olan ve bu beceriyi alıştığı düzenin dışına sürükleyemeyen öğrencilerde, geometrinin soyut dünyası aracılığıyla, sezgisel olarak getirdiklerini, yeniyi ve özgünü oluşturmak üzere açığa çıkarabilmektir (Özcan, 2012).

Temel tasarım eğitimi ile öğrencilerin malzemeleri kullanma, bir kompozisyon oluşturma, anlatım ve iletişim sağlama sürecine girmesi ve tasarım yapma becerisi edinmesi söz konusudur (Usta, 2000). Temel tasarım çalışmalarının,

• Öğrencilerin çevreyi duyarlı biçimde gözlemlemesine ve tepki göstermesine,
• Öğrencilerin ayırt etmeyi ve yargılamayı öğrenmesine,
• Görsel ifade gücünü artırmasına katkısı olduğu sonucuna varılmıştır (Gürer ve Güler, 2004).

Ayrıca, temel tasarım eğitiminin yararları ve katkıları disiplinlerarası ilişkiler de göz önünde bulundurulduğunda aşağıdaki gibi özetlenebilir (Güngör, 2005):

• Eğitim öğretiler yoluyla değil ilkeler yoluyla yapıldığı için her konuya ilkeler yoluyla yaklaşmak kolaylaşır. Eğitim ve öğretimde zaman kazanılır.
• Estetik değerler güzel ya da güzel değil gibi iki zıt uçta değerlendirilmeyip bir tasarımın sahip olduğu değerler ve kusurlar değişik yönleriyle ele alınıp nelerin iyi, nelerin hatalı olduğu ayırt edilerek çözümün değeri daha objektif ölçütlere bağlanır.
• Temel tasarım ile ilgili kavram ve sözcükler öteki sanat dallarından başka tasarımcılarla anlaşabilmek için ortak bir dil oluşturur.
• Oluşan eleştiri dili ile tasarımcı kendi çalışmasını da eleştirerek kusurlarını giderebilir.
• Bu dil ile yapıtların da nesnel esaslara göre eleştirisi yapılabilir.
• Verilen değişik örnekler ve ilkeler ile tasarımcıların öteki disiplinlerdeki tasarımcılarla daha iyi anlaşmaları ve birbirleriyle işbirliği yapmaları kolaylaşır.

Dersin İşlenişi 

Temel Sanat Eğitimi dersi Güz Döneminde 2. sınıf öğrencileriyle birlikte haftalık programda 2 saat olarak işlenmektedir. Dönem başlangıcında teknik çizim bilgisi olmayan öğrencilere T cetveli, gönye ile basit çizim bilgisi öğretilmiştir. Öğrencilere yaratıcı düşünme yolları ve bu bilinci kazandırmak amacıyla ders öncelikli olarak kuramsal bilgi olarak sunulmuş, ardından her derste kuramsal bilgiyi pekiştirmek amaçlı uygulamalar yapılmıştır. Şekil 1’de Temel Tasarım dersinde izlenen aşamalar açıklanmıştır. 

1. Aşama: Kuramsal bilgilerin aktarılması

Dönem boyunca; nokta, çizgi, yön, ölçü, biçim, değer, doku, renk olarak açımlanan tasarım elemanları, tekrar, harmoni düzen-zıtlık, koram, egemenlik, denge ve birlik olan tasarım ilkeleri açıklanmış, yakınlık, benzerlik, iyi şekil özelliği (iyi devamlılık-kapalılık) gibi görsel algı kuramlarına değinilmiştir. Ders kapsamında soyut kavramlar üzerinde durulurken yapılı çevreden, doğadan somut biçimlenmeler ve görsel belgelerle öğrencilere örnek gösterilmektedir. 

Öğrencilerin farkındalığını ve gözlem gücünü artırmak amacıyla problem çözümlerine yardımcı ödevler verilmiştir. Örnek olarak:

• Ekose desenli kumaş parçalarıyla yaptıkları kolajlarla çizgi düzenlerini fark etmeleri
• Doğadan ve çevreden eskiz kâğıdına karakalemle kopyalayarak doku aktarmaları (Paul Klee, Bauhaus “Ders Notları ve Yazılar” adlı kitabında, temel tasarım ilkeleri ve ders uygulamalarından örnekler verirken sıklıkla doğaya değinmektedir.)
• Kazimir Malevich, Gustav Klimt, Wassily Kandinsky, Fernand Léger, Paul Klee, Pablo Picasso, Georges Braque, Piet Mondrian, Lazar Markovich Lissitzky, August Macke, Mark Rothko, Joan Miró, Henri Matisse, Theo van Doesburg vb. ressamların eserlerinden örnekleri sergileyerek biçim, renk, doku, kompozisyon kullanımı açısından incelemeleri istenmiştir. 

Bireysel olarak verilen ödevler, dönem boyunca panolarda sergilenmiş, bu ödevlerin dönem sonunda öğrencilerle yapılan görüşmelerde yararlı olduğu bir farkındalık ve bilinç oluşturduğu saptanmıştır. 

2. Aşama: Problemin verilmesi

Bu aşamada aktarılan kuramsal konuya bağlı olarak bir problem tanımlanmakta ve çözümü istenmektedir. Her problem için öğrencilerin kullanacağı araç gereç ve malzeme tanımı yapılmaktadır. İlk uygulamalar, kurşun kalemle sürdürülmekte, daha sonra siyah, beyaz ve gri tonları ile çalışılmakta daha sonra ise renkli tasarımlarla çözümlemelere geçilmektedir.

3. Aşama: Problemin çözümlenmesi

Nokta, çizgi, doku (sert doku, yumuşak doku), sıcak renkler, soğuk renkler, bütünleyici renk çiftleri, şekil-zemin ilişkileri uygulama konuları olmuştur. Her bir konuyu verilen problemler ve öğretilen ilkeler doğrultusunda, öğrenciler 30×30 cm’lik resim kâğıdına, çeşitli malzemeleri kullanarak ders içi etkinliği olarak uygulayarak hazırlamışlardır. Ders saati içerisinde öğrencilerin, verilen kuramsal bilgiler doğrultusunda problemi yorumlaması, çözümlemesi ve tasarlaması beklenmektedir. Öncelikle öğrenciler, edinilen kuramsal bilgilerle çözümü istenen probleme yönelik kurşun kalemle eskiz oluşturmaktadır. Eskizi yapılıp kritik alınan çalışmalar, daha sonra eleştiriler doğrultusunda çeşitli malzemeler kullanılarak tasarlanmaktadır. Çözüm oluşturmada öğrenciler, farklı malzemeler ve anlatım teknikleri kullanma konusunda yönlendirilmektedir. Bu aşamada, kurşun kalem, çeşitli uçlu kalemler, renkli kâğıt ve kartonlar, teller, ahşap malzemeler, kumaşlar ve çeşitli tekstil malzemeleri verilen problemi çözümlemekte kullanılmaktadır. Değerlendirilen uygulamalar ders sonunda panolara asılıp sergilenmektedir. (Resim 1)

4. Aşama: Yapılan tasarımın somut modellere dönüştürülmesi

Temel tasarım eğitiminde, dikkat edilmesi gereken nokta, temel tasarımın soyut bir içerikte kalmaması, asıl amaçla daima bağlantılı bulundurulmasıdır (Bayraktar, 2012). Bu anlamda KTÜ Trabzon Meslek Yüksekokulu, Tekstil, Giyim, Ayakkabı ve Deri bölümünde işlenen temel tasarım eğitimi, iki boyutlu soyut kompozisyonlar oluşturmak şeklinde yürütülen programdan kurtarılıp, somut ürüne dönüştürülerek günlük yaşamda kullanılan eşyalar üzerinde uygulama olanağı bulmuştur. 

Yarıyıl sonu final çalışması için, günlük kullanım nesnelerinden bir tanesi belirlenmekte, modellenerek, ölçüleri ve kumaşı saptanmaktadır. Model, tasarımların aktarılacağı bir tuval gibi düşünüldüğünden tek renkte ve standart formlarda belirlenmektedir. Uygulamalar için 2011-2012 Güz Dönemi’nde çanta, 2012-2013 Güz Dönemi’nde ise önlük üzerinde çalışılmıştır. Standart modelin belirlenmesinden sonra, dönemin son haftasında her bir öğrencinin bütün dönem içi çalışmaları değerlendirilip, içlerinden bir tanesi seçilip, öğrencilerin elindeki çeşitli malzemelerle ve tekniklerle, çanta ve önlüklere uygulanmıştır. 

Kâğıt üzerindeki tasarımlar, model üzerine uygulanırken öğrencilerin beceri ve yetenekleri doğrultusunda değerlendirmeler yapılmıştır. Örneğin, boncuk işleme, tığ işi, nakış işleme gibi farklı süslemelere ve uygulamalara yer verilmiştir. Dantel, çeşitli kumaşlar, çuval bezleri, kurdeleler, iplikler, pullar-payetler, boncuklar, keçeler, düğmeler, deri, tül, gibi her türlü malzeme çantaların ve önlüklerin tasarımında kullanılmıştır.  Farklı tasarımlar, farklı malzemelerle uygulanınca birbirinden çok farklı ve çeşitli çanta ve önlükler ortaya çıkmıştır. Aksesuar tasarımları da uygulanarak tasarımlar çeşitlendirilmiştir. 

5. Aşama: Sunuş

Kuram, tasarım, uygulama üçgeninde işlenen dersin sonuç ürünleri, bu aşamaları gösterecek şekilde dönem sonunda sergilenerek izleyenlerin beğenilerine sunulmakta, aynı zamanda bir tartışma ortamı da yaratılmaktadır. Temel Tasarım dersi sonunda elde edilen kuramsal çalışmalar ve sonuç ürünler birbiriyle ilişkilendirilen iki platformda sunulmaktadır. Dönem sonunda kuramsal bilgilerin çözümlendiği ve tasarlandığı iki boyutlu çalışmalardan başarılı bulunanlar bir platformda sergilenmektedir. Bu soyut çalışmaların sergilendiği platformun çevresinde bir podyum kurulmaktadır. Bu iki boyutlu tasarımların uygulama pratiğine dönüştürüldüğü sonuç ürünler ise öğrencilerden seçilen gönüllü manken grubuyla bir sokak defilesinin podyumunda sunulmaktadır. Sonuç ürünlerin bir sokak defilesinin podyumunda sunulacak olması öğrencilerin dönem içinde derse olan motivasyonunu artırmaktadır. 2011-2012 Güz Döneminde işlenen Temel Tasarım dersinin sonuç ürünleri “Çantadan Tasarım Çıktı” sloganıyla 2012-2013 Güz Döneminde işlenen dersin sonuç ürünleri “Önlüğün Tasarım Hali” sloganıyla bahar döneminde KTÜ Trabzon Meslek Yüksekokulu’nun bahçesinde düzenlenen podyumla sokak defilesinde eğlenceli bir biçimde sergilenmiştir.

Sonuç

Temel Tasarım ya da Temel Sanat Eğitimi adı altında ele alınan tasarım elemanları ve düzenleme ilkeleri grafik tasarımdan mimarlığa, ürün tasarımından şehirciliğe her türlü tasarım eğitimi sürecinde ele alınan konulardır. Çünkü tasarımın ortak dili, ölçeği, sınırları, işlevleri farklı olsa da nokta, çizgi, düzlem, hacim, ölçü, renk, doku, yön gibi kavramlardan; kompozisyon, düzenleme ve algılama ilkelerinden oluşmaktadır (Çellek ve Sağocak, 2014).

Temel tasarımda uzun yıllar uygulanmakta olan bu ilkeler doğrultusunda işlenen program, öncelikle kuramsal altyapının verilip daha sonra öğrenciden genellikle iki boyutlu tasarımlar istenmesi şeklinde sürdürülmektedir. Ders bu kapsamda uygulandığında öğrenci, meslek yaşamında ve öteki tasarım derslerinde bu kuramsal bilgileri nasıl kullanması gerektiği konusunda yeterince fikir edinememektedir (Usta, 2000). Dersin kuramsal bilgiden uygulamaya aktarılabilmesi için ders:

1.Kuramsal bilgilerin aktarılması,

2.Problemin verilmesi, 

3.Problemin çözümlenmesi, 

4.Yapılan tasarımın somut modellere dönüştürülmesi, 

5.Sunuş aşamaları takip edilerek işlenmiştir.

Bu aşamalar izlenerek kuram ve uygulama birlikteliği ile işlenen “Temel Tasarım” dersi ile:

• Tasarımın ortak dili, kompozisyon düzenleme ilkeleri öğrenilmiştir.
• Öğrenilen ilkeler ile özgün çözümler üretmişlerdir.
• Aynı probleme farklı yaklaşımlar tasarımın gücünü ve zenginliğini göstermiştir. 
• Öğrencilerin yaratıcılık, esin kaynağı, hayal ve sezgi güçleri etkinleştirilmiştir.
• El-beyin-göz yetenekleri geliştirilmiştir.
• Doğayı ve yapılı çevreyi algılama yetenekleri ve bakış açıları gelişmiştir.
• Verilen ödevler, öğrencileri genel kültür ve sanat konusunda bilinçlendirmiştir.
• Farklı malzemeleri değerlendirme konusunda bilinç kazanmışlardır.
• Ders iki boyutlu somut kompozisyonlar oluşturmak şeklinde işlenen biçiminden kurtarılıp, somut ürüne dönüştürülmüştür.
• Sonuç ürünlerin defileyle sunulacak olması dönem içi ders motivasyonunu artırmıştır.
• Günlük yaşamda kullanılan eşyalar üzerinde uygulama olanağı bulmuştur. 
• Öğrenciler, sunuş çalışmalarında paylaşımlarıyla, defile kareografisinden, sonrası müzik resitaline ve kokteyl hazırlığına görevlendirilerek işbirliğini öğrenmişlerdir.
• Kuram ve pratik süreçlerinin yaşandığı bu uygulama, öğrencilere eğlenirken öğretmiştir. 
• Öğrenciler arasında bir sinerji ve işbirliğine dayanan dönem sonu etkinlikleri farklı bir deneyim oluşturmuştur.
• Kâğıt üzerindeki soyut çalışmalarının, kendi becerilerini ve yeteneklerini kullanarak nasıl bir günlük kullanım eşyasına dönüştüğünü görmeleri heyecan verici ve özgüven tazeleyici olmuştur. 

Sonuç olarak, Bauhaus Okulu’nun öğretisiyle şekillenen temel tasarımın kuramsal ilkeleriyle oluşturulan eskizler ve tasarımlar, çanta, önlük ve aksesuarlar gibi günlük yaşamda kullanım olanağı içeren eşyalara dönüştürülmüştür. Bu uygulama, edinilen kuramsal bilginin mesleki yaşamda nasıl etkin kullanılabileceğine ilişkin yol gösterici olmuştur.

Teşekkür

Bu çalışmanın gerçekleşmesinde desteklerini esirgemeyen KTÜ TMYO Müdürü Prof. Dr. Mustafa Kemal Değer’e, TMYO Sekreteri Mustafa Eraydın ve Öğr. Gör. Ufuk Doğru’ya, TMYO Tekstil Giyim Ayakkabı ve Deri Bölümü Öğretim Görevlileri, Nazmiye Aydın, Nermin Usta, Ayşe Çuvalcıoğlu ve çalışmalarıyla 2. Sınıf Öğrencilerine, müzik için Yusuf Karaman’a, İnşaat Teknolojisi bölümü öğrencilerinden fotoğraf çekiminde yardımcı olan Kerem Poyraz’a, podyum süslemelerinde yardımcı olan Ogün Zengin ve Mert Öztürk’e ve adını sayamadığım gönülden katkıları olan öğrencilerime teşekkürlerimi sunarım.

Ayrıca, etkinliğe müzik resitaliyle renk katan Trabzon Güzel Sanatlar Lisesi Öğrencilerine ve Öğretmenleri Hüseyin Emre Güçlü’ye, etkinlik afişlerimizi ve davetiyelerimizi tasarlayan Oğuzhan Mumcu ve Parti AVM’ye, afişlerimizin basımında katkılarından dolayı Haluk Çuvalcıoğlu’na teşekkürler.

Kaynaklar

• Arnheim, R.; “Görsel Düşünme”, Çev. Öğdül, R.; Metis Yayınları, İstanbul, 2007.
• Ataoğlu, N. C.; “Teoriden Uygulamaya: Çantadan Tasarım Çıkarsa”, Mimarist (İstanbul TMMOB Mimarlar Odası İstanbul Büyükkent Şubesi Üç Aylık Mimarlık Kültürü Dergisi) Mayıs 2013 No.47, 2013.
• Atmaca, A. E.; “Temel Tasarım”, Nobel Yayın, 2014.
• Bayazıt, N.; “Tasarımı Anlamak”, İdeal Kültür Yayıncılık, 2008.
• Bayazıt, N.; “Tasarlama Kuramları ve Metodları”, Birsen Yayınevi, İstanbul, 2004.
• Bayraktar, N.; ”Görsel Eğitimde Yaratıcılık ve Temel Tasarım”, Nobel, 2012.
• Çellek, T.; Sağocak, A. M.; “Temel Tasarım Sürecinde Yaratıcılık”, Grafik Kitaplığı, İstanbul, 2014.
• Dural T. A.; “Dönüştürme Sürecinde Temel Tasarım Eğitimi”, Mimarlık 293, s.62-66, 2000.
• Gökaydın, N.; “Temel Sanat Eğitimi”, Moss Eğitim, 2010.
• Güngör, H. İ.; “Görsel Sanatlar ve Mimarlık için Temel Tasar”, Esen Ofset Matbaası, İstanbul, 2005.
• Gür, Ş. Ö.; “Mimarlıkta Temel Eğitim Dersi Uygulaması”, Mimarlık 293, s.25-34, 2000.
• Gürer, L.; Güler, G.; “Temel Tasarım”, Birsen Yayınevi, 2004.
• Hasol, D.; “Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü”, YEM Yayın, İstanbul, 1990.
• Heskett, J.; “Tasarım”, Dost Yayınevi, Ankara, 2002.
• Klee, P.; “Bauhaus Ders Notları ve Yazılar”, Hayalbaz Kitaplığı, 2010.
• Kuloğlu, N.; “Bir Temel Eğitim Dersi Uygulaması ve Deneyimler”, Mimarlık 293, s.44-48, 2000.
• Odabaşı, H. A.; “Grafikte Temel Tasarım”, Yorum Sanat, 2006.
• Özcan, Z.; “Görsel Eğitimde Yaratıcılık ve Temel Tasarım”, Nobel, 2012.
• Rouquette, M. L.; “Yaratıcılık”, Dost Yayınevi, Ankara, 2007.
• Sözen, M.; Tanyeli, U.; “Sanat Kavramları ve Terimleri Sözlüğü”, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1992.
• Tavşan, F.; Sönmez, E.; “Search for a new teaching nodel in interior architecture education; abstraction through body language and drawings in furniture history course, Procedia Social and Behavioral Sciences”, 2012.

www.sciencedirect.com

• Usta, G.; Özdemir, İ.; Kuloğlu, N.; Ustaömeroğlu, A.; Beşgen, A.; Vural, S.; “Mimarlık  Eğitiminde Temel Tasarımın Yeri”, Mimarlık 293, s.41-44, 2000.
• Ustaömeroğlu, A.; Aydıntan, E.; Engin, E.; “Tasarım Eğitiminde Temel Tasarımın Yeri”, YAPI Dergisi 327, s.92-96, 2009.
• Zengin, H.; Erdoğan, A. D.; Erdin, H. E.; Çetintahra, G. E.; Akgül, İ.; “Tasarım, Yaratıcılık ve Kentler”, YAPI Dergisi 368, s.66-71, 2008.