İzmir kent dokusunda 19. yüzyıl sonu mimarlığı gerek sivil gerekse kamusal mimari bağlamında oldukça önemlidir. Farklı kimliklerin bir arada yaşadığı gelişmiş bir liman kenti olması dolayısıyla bu dönemde çok sayıda han, ferhane ve çeşitli ticari işlevlerde yapılar inşa edilmiştir. Osmanlı’nın son dönemlerinde başlayan bankacılık faaliyetleri ile bu sektöre hizmet verecek mekan gereksinimi ortaya çıkmıştır. Önceleri çoğunlukla han içlerinde yer alan dükkanları kiralayan bankalar, sektörün gelişmesiyle kendi binalarını inşa etmişlerdir. Böylece, banka mimarisi kent dokusunda yer bulmaya başlamıştır. Cumhuriyetin ilk yıllarında ortaya çıkan ulusalcılık akımı, ekonomi ve mimari alanında da kendini göstermiştir. Bu dönemde kurulan ulusal bankaların şube binaları da yine ulusal mimarlık akımı etkisinde üretilmiş eserlerdir. Günümüzde İzmir’de hala kullanılan Cumhuriyet dönemi yapıları kentin simgeleri durumundadır. Bunlar içinde özgün ya da farklı işlevlerle kullanılan az sayıda da olsa banka yapısı önemli yer tutmaktadır. Bu yazıda İzmir’de bulunan, 1900-1940 yılları arasında inşa edilmiş banka yapıları mimari özellikleriyle aktarılmaktadır.

Anadolu’da ve İzmir’de Bankacılığın Tarihi
Osmanlı ekonomisi 18. yüzyılda batıya bağımlı duruma gelmiş, 19.yüzyıla gelindiğinde tarım ve el sanatlarına dayalı durağan ekonomiyi canlandırmak için batıya verilen tavizler ve iç borçlanmalar artmıştır. Bu dönemde devlet borçlarını da karşılayan, Rum, Ermeni ve Musevilerden oluşan Galata Bankerlerinin girişimleriyle Osmanlı’da bankacılığın temelleri atılmıştır (Karakaş; 1998: 53). İlk olarak, 1847’de hükümet ile yapılan sözleşmeye dayanarak, iki banker tarafından İstanbul Bankası (Banque de Constantinople) kurulmuş, ancak 1852 yılında kapanmıştır. 1856 yılında kurulan Bank-ı Osmani (Osmanlı Bankası) ile “yabancı bankalar dönemi” başlamıştır (Artun; 1983: 23). Sonraki yıllarda çok sayıda yabancı sermayeli banka açılıp, kapanmıştır.

Ulusal bankacılığın gelişimi ise 19. yüzyıl sonlarında tarımdaki finansman sorununun giderilmesi için oluşturulan Memleket ve Menafi Sandıklarının 1888 yılında Ziraat Bankası’na dönüşmesi ile başlamıştır. 1909 yılına kadar yabancı sermayenin üstünlüğü devam etse de Ulusalcılık akımının ekonomideki etkisiyle birlikte, Cumhuriyetin kuruluşuna kadar 26 adet ulusal banka açılmıştır (Karakaş; 1998: 158). Bunlar arasında Aydın Milli Bankası (Tarişbank), Manisa Bağcılar Bankası gibi yerel bankalar dikkat çekmektedir.

Cumhuriyetin ilanıyla birlikte 1923 yılında İzmir’de toplanan Türkiye İktisat Kongresi’nde, Türk bankacılığı adına önemli kararlar alınmış, bu doğrultuda 1924’te İş Bankası, 1925’te Sanayi ve Maadin Bankası, 1927’de Emlak ve Eytam Bankası, 1930’da Merkez Bankası kurulmuştur (Artun; 1983: 42-43). 19. yüzyılın ikinci yarısından başlayarak yurt dışı merkezli bankalar, İzmir gibi önemli ticaret merkezlerinde şube açmışlardır. Cumhuriyet döneminde açılan ulusal banka şubeleriyle birlikte kentlerdeki banka sayıları artmıştır.

Tarihsel Süreçte İzmir’de Bankalar
İzmir’de çeşitli milliyetlerin varlığı, her birinin dini yapısı, eğitim yapısı, postanesi, konsolosluğu, gümrüğünün oluşturulmasına neden olmuştur. Bu yüzden kentte pek çok yabancı banka da açılmıştır. İzmir’in Osmanlı’nın en önemli ticaret ve liman kentlerinden biri olması yoğun para akışı, dolayısı ile banka gereksinimi de yaratmıştır.

İzmir’de ilk bankanın 19. yüzyılda kurulduğu bilinmektedir. 1876 tarihli Lamed Saad haritasında Osmanlı Bankası ve Kramer Biraderler Bankası’nın adı geçmekte ve yeri belirtilmektedir (Beyru; 2011: 74).

İzmir’de önceleri tefeciler ve bankerler, yoğun ticari ilişkilerde finans desteği sağlarken, 19. yüzyılın ikinci yarısında bankalar ortaya çıkmıştır. İzmir’de var olan bir bankanın 1847’deki mali krizde kapanmak zorunda kaldığı, 1861 yılında ise kentin ileri gelen tüccarlarının yeni bir banka şubesi açılması için Valilik’ten istemde bulundukları bilinmektedir (Beyru; 2011: 153).

Kentte kurulan ilk bankanın ise Smyrna Bank (İzmir Bankası) olduğu, 1842 yılında İsveç Konsolosu himayesinde kurulduğu, ancak hükümetten izin almadan faaliyete geçmesi, piyasada akçe fiyatının yükselmesi, rehin karşılığı faizle kredi verileceğinin belirtilmesine karşın halkın bunun altından kalkamaması gibi nedenlerle kısa sürede kapatıldığı kaynaklarda aktarılmaktadır (Issawi; s.340’dan ve Al; s.93-94’ten aktaran: Şenocak; 2008: 69, 71).

Osmanlı Bankası İzmir Şubesi, 1863 yılında kurulmuştur. Frenk Caddesi 158 numarada bulunan bankanın çarşı içinde de şubesi bulunmaktaydı (Beyru; 2011: 153). 1905 yılı İzmir rehberine göre bankanın şubesi ikinci kordonda Yaldızlı Ferhanesi’ndeydi (Sami C.; vd, 2000: 152).

Crédit Lyonnais Bankası ise, 1888 yılında kurulmuştur (Hizmet Gazetesi, 1888’den aktaran: Beyru; 2011: 153). Banka daha sonra yer değiştirerek, Frenk Caddesi Aya Fotini Kilisesi karşısına taşınmıştır.

19. yüzyıl sonu – 20. yüzyıl başında İzmir’de dört banka bulunmaktaydı. Bunlardan Osmanlı Bankası, Midilli Bankası, Crédit Lyonnais Bankası Frenk Caddesi’nde, Ziraat Bankası ise Cezayir Hanı içinde idi. 20. yüzyıl başında Atina Bankası ve Orient Bank’ın açılması ile sayı altıya yükselmiştir (Beyru; 2011). Aynı zamanda 1905 İzmir Rehberi’ne göre Baltacı Ferhanesi içinde Anadolu Bankası şubesi de bulunmaktaydı ve Atina Bankası şubesi Şişecileriçi’nde Kudus-i Şerif Ferhanesi’nde yer almaktaydı (Sami, C.; vd, 2000: 153). Bu dönemde Osmanlı Bankası ise 2. Kordon’daydı.

1927-1928 İzmir Vilayeti Salnamesi’nde İzmir’deki bankalar, “Türkiye Ziraat Bankası, Emlak ve Eytam Bankası, Türkiye İş Bankası, Osmanlı Bankası, Akşehir Bankası, Akseki Ticaret Bankası, Manisa Bağcılar Bankası Şubesi, Roma Bankası, Selanik Bankası, Memaliki Şarkiye Fransız Bankası, Doyçe Oryant Bank, Beritanya Macar Bankası” ve İzmir Esnaf ve Ehali Bankası olarak belirtilmektedir (1929). 1927-1928 İzmir Fotoğraf Albümü’nde ise, Elhamra Sineması yanında Ziraat Bankası (Banque Agricole) olduğunu belirten bir resim yer almaktadır (2001). Banque d’Athens ise İzmir işgali sonrasında kentte şube açmış, ancak Kramer Oteli yakınındaki bu bina 1922’de yanmıştır (Atay; 1978, s.138-139’dan aktaran Şenocak; 2008, s. 73).

Günümüze Ulaşan Banka Yapıları
Kentteki tarihi banka yapılarından birçoğu tarihsel süreçte çeşitli nedenlerle ortadan kalkmış olup, günümüze ulaşanlar, banka işlevini sürdüren iki yapı, kullanılmayan bir yapı ile farklı işlevle değerlendirilmekle birlikte korunan üç yapı olmak üzere toplam altı yapıdır. Bunlardan ilk gruptakiler Osmanlı Bankası (günümüzde Garanti Bankası), Türkiye Ekonomi Bankası, kullanılmayan Ziraat Bankası, farklı işlevle değerlendirilenler ise Denizcilik Bankası, Eski Atina Bankası (günümüzde Kültür Müdürlüğü) ile Eski Roma Bankası ve Amerikan Konsoloshanesi (günümüzde İzmir Vakıflar Bölge Müdürlüğü) yapılarıdır.

Garanti Bankası (Osmanlı Bankası)
İzmir’in Konak ilçesinde Fevzi Paşa Bulvarı 1 numarada, bulvarla Cumhuriyet Bulvarı’nın kesişiminde konumlanan köşe yapıdır. 1926 yılında yapılan yapının mimarının Mongeri olduğu düşünülmektedir. I. Ulusal Mimari döneminin çarpıcı örneklerinden olan yapı, sekizgen köşe kulesi, geometrik desenli balkon şebekeleri, her katta farklılaşan pencere düzeni ve geniş saçağı ile dikkat çekmektedir.

Bodrum, zemin ve iki katlı yapının iç mekanında galerili bir plan şeması görülmektedir. Fevzipaşa Bulvarı üzerinden girilen zemin katta, müşteri holü çevresinde çalışma mekanları yer almaktadır. Birinci kat planı da galeri boşluğu çevresinde düzenlenmiş olup, ikinci kat özgün plan şemasında üç ayrı lojman olarak tasarlanmıştır. İki cephe üzerindeki yarı açık teraslar sonradan kapatılmıştır. Dış cephede pencere üstlerinde yoğunlaşan bitkisel bezemeler, dekoratif çörtenler yapıyı zenginleştirirken, iç mekanda da galeri boşluğu ve müşteri holündeki süslemeler çarpıcı bir nitelik yansıtmaktadır.

Yapı, 2006 yılında Pakben Mimarlık tarafından hazırlanan projeler doğrultusunda restore edilmiştir.

Vakıflar Bankası (Banco di Roma)
İzmir’in Konak ilçesinde Fevzi Paşa Bulvarı 2 numarada köşe parselde konumlanmıştır. 1930-1932 yılları arasında yapılan yapının mimarı Ahmet Kemal’dir. Banco di Roma ve Amerikan Konsoloshanesi olan iki bölümlü yapı uzun süre Vakıflar Bankası ve İzmir Vakıflar Bölge Müdürlüğü olarak kullanılmıştır. 2007 yılında başlayan restorasyonla bölümler arası geçişler sağlanarak yapı tümüyle Bölge Müdürlüğü olarak kullanılmaya başlanmış, özgün banka bölümünün zemin katı “T.C. Başbakanlık Yurtdışı Türkler ve Akraba Topluluklar Başkanlığı”na kiralanmıştır. Köşe girişli, zemin ve iki katlı yapı, her katta boyut ve formu değişen pencere düzeni, dairesel köşe kulesi, cephede düşey vurgu oluşturan birinci kattan başlayarak çıkıntılı plastrları, üst kat pencere üstlerindeki bitkisel bezemeleri, Fransız balkonları ve Müdürlük Binası cephesindeki çıkmaları ile çarpıcıdır.

Banka plan kurgusunda dairesel giriş mekanından müşteri holüne geçilmektedir. Galeri boşluğuyla aydınlanan büyük hol çevresinde çalışma mekanları bulunmaktadır. Yapının ikinci katı ise özgün projesinde “umumi yazıhaneler” için tasarlanmıştır (Kemal; 1933: 368).

Ziraat Bankası
İzmir’in Konak ilçesinde Gazi Bulvarı 10/A’da konumlanmış köşe yapıdır. 1930 yılında yapılmıştır. Cephe düzeni açısından, köşe girişli, geniş saçaklı, köşede ve yan cephede iki kat boyunca paralel düz çıkmalı, geometrik bezemeli bir yapıdır. Cephedeki başak şeklindeki bezemeler de, banka kimliğini vurgular niteliktedir.

Köşe girişli zemin kattaki müşteri holü, galeri boşluğu ile aydınlanmaktadır. Özgün projesinde üst katlar lojman olarak tasarlandığı için, galeri boşluğunun zemin kat tavan düzeyinde vitray camlı döşeme bulunmaktadır. Tarihi yapının mülkiyeti günümüzde de Ziraat Bankası’na aittir ancak şube, bitişiğindeki yeni çok katlı müdürlük binasına taşınmış olup, özgün yapının farklı bir işlevle değerlendirilmesi planlanmaktadır.

Türkiye Ekonomi Bankası (TEB)
İzmir’in Konak ilçesinde Cumhuriyet Bulvarı 66 numarada konumlanmıştır. 1927 yılında İtalyan mimar Mongeri tarafından yapılmıştır. Yapı Banco Commerciale Italiana olarak yapılmış, süreç içerisinde Merkez Bankası, günümüzde ise Türkiye Ekonomi Bankası (TEB) olarak kullanılmaktadır.

Cephede, düşey vurgu oluşturan plastrlar, yuvarlak kemerli pencereler ve geniş saçak dikkat çekmektedir. Dikdörtgen plan şemalı, tek cepheli yapı, zemin, ara ve birinci kattan oluşmaktadır. Yapının merkezinde yer alan dikdörtgen galerinin birinci kat döşemesi düzeyinde, farklı renkteki ışık huzmeleri ile mekanı zenginleştiren vitray camlı çatı vardır. Birinci kat planında üst örtüye bakan koridor boyunca sıralanmış mekanlar bulunmaktadır.

Denizcilik Bankası
Mimar Tahsin Sermet tarafından tasarlanan yapı, 20. yy başında inşa edilmiş olup, Kazım Dirik Bulvarı’nda denize bakan köşe parselde yer almaktadır. Cadde üzerindeki giriş cephedeki çıkma ile, yapının pahlı köşesi ise saçakları kesen alınlıkla vurgulanmıştır. Simetrik cephe düzeni içinde, her katta farklı pencere tipi kullanılmıştır. Zemin kattan yatay silmelerle ayrılan üstteki iki katta dikey plastrlar ve süslemeli pencere alınlıkları dikkat çekmektedir.  Yapı günümüzde Türkiye Denizcilik İşletmeleri tarafından kullanılmaktadır.

Denizcilik İşletmeleri binasının bir bölümü geçmişte Denizcilik Bankası olarak hizmet vermiştir. Günümüzde banka işlevi sürmemektedir.

Atina Bankası (Yunan Milli Bankası)
İzmir ili, Konak ilçesinde Cumhuriyet Bulvarı üzerinde, 1344 Sokak 2 numaradaki yapı, 1891-1919 arası İzmir Ticaret Borsası, daha sonra ise Atina Bankası, Paket Postanesi olarak kullanılmış olup, günümüzde Kültür Müdürlüğü’dür (Şenocak; 2008: 76). Dikdörtgen kütleli yapının özgün durumda köşelerinde kule olduğu, eski fotoğraflarından algılanmaktadır (Resim 20, 21).

İki katlı simetrik cepheli, pencere düzeni katlarda farklılaşan yapının parapet alt düzeyinde konsollarla desteklenen, ortada ve köşelerde dairesel hatlarla vurgulanan silme ve üst kat pencere altlarındaki bant yatay, plastrlar ise düşey vurgu oluşturmaktadır. Metal konstrüksiyonlu ve saydam üst örtülü giriş saçağı da, bitkisel bezemeler gibi cepheyi zenginleştiren çarpıcı öğelerdendir.

Kuzeydoğu cephesinin orta aksından giriş alan yapının zemin katında, geniş bekleme holü ile girişin tam karşısında yer alan ahşap merdiven dikkat çekmektedir. Birinci katta ise, orta mekan farklı yükseklik ve tepe pencereleriyle vurgulanmıştır (Resim23, 24).

Banka Yapılarının Kent Kimliğindeki Yeri ve Geleceği Üzerine Düşünceler
İzmir kenti, tarih boyunca gelişime çok uygun coğrafi konumu ile büyük bir şehir olarak varlığını sürdürmüş ve ticaret kenti kimliğini korumuştur. İzmir’de 19. yüzyılda görülen çok kültürlü ortam ve yoğun ticaretin gerektirdiği para akışı bu dönemde kurulan bankalarla gerçekleşmiştir. Kültür ve milliyetlerin çeşitliliği çok sayıda yabancı bankanın kurulması sonucunu doğurmuştur.

Bankalar geçmişte en önemli ticari akslardan olan Frenk Caddesi üzerinde yoğunlaşmıştır. Günümüzde de Gümrük yakınında, Cumhuriyet Bulvarı üzerinde yer almaktadırlar. Genellikle köşe parsellerde yer almaları, I. Ulusal Mimari Dönemi’nin çarpıcı örneklerini oluşturmaları, galerili mekan içermeleri, gerek cephe, gerekse iç mekan zenginlikleri söz konusu yapıları daha özellikli kılmaktadır.

Çalışma kapsamında incelenen altı banka yapısından ikisi günümüzde banka işlevini sürdürmektedir. Banka işlevini sürdürmeyenlerden biri Vakıflar Bölge Müdürlüğü, öteki ise Kültür Müdürlüğü olarak kullanılmaktadır.

Döneminin önemli göstergeleri olan bu yapılar, kütle ve mimari tasarımlarının yanısıra konumları ile de kent kimliğinin ayrılmaz parçalarıdırlar. Yapıların çoğunda görülen orta hol ve galeri çevresinde sıralanmış mekanlardan oluşan esnek plan şeması, yeni kamusal işlevlerin yüklenilmesini olanaklı kılmaktadır. Kent merkezindeki konumları da yapılara ekonomik ve simgesel değer katmakla kalmayıp, özgün ya da yeni işlevlerle nitelikleri bozulmadan geleceğe aktarılmalarını sağlamaktadır.

Kaynaklar

• Abensur-Hazan L. (2004) “Smyrne Evocation d’une Echelle du Levant XIX. – XX siècles”, Alan Sutton.
• Al, H. “Osmanlı Devleti’nde İlk Banka. İzmir Bankası” (Smyrna Bank), Active Bankacılık Dergisi, İstanbul, S. 2.
• Anonim (1929) “1927-1928 İzmir Vilayeti Salnamesi”, İzmir Vilayeti İstatistik Müdüriyeti.
• Artun, T. (1983) “Türkiye’de Bankacılık” (2. Baskı) Ankara: Tekin Yayınevi.
• Atay, Ç. (1978) “Tarih İçinde İzmir”, İzmir: Tifset Basımevi.
• Beyru, R. (2011) “19.yy’da İzmir Kenti”, İstanbul: Literatür Yayıncılık.
• Genç, U. (2001) “Ege Bölgesi’ndeki Tarihi Banka Yapıları”, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İzmir.
• Akyüz Levi, E. (2009) “Kentteki Tarihi Yapılar”, İzmir Kent Tarihi, s:113-215.
• Akyüz Levi, E. ve Genç, U. (2001) “İzmir’den Bir Simge Yapı: Osmanlı Bankası”, İzmir Kent Kültürü Dergisi, Sayı:3, İzmir Büyükşehir Belediyesi Yayını.
• Güner, D. (ed.) (2005) “İzmir Mimarlık Rehberi 2005”, Mimarlar Odası İzmir Şubesi Yayını, İstanbul: Mas Matbaası.
• Gürsoy, M. (2013) “Tarihi, Ekonomisi ve İnsanları ile Bizim İzmirimiz”, 2. Basım, İstanbul: Metis Yayıncılık.
• Karakaş, M. (1998) “1860-1923 Tarihleri Arasında Osmanlı Döneminde Türk Bankacılık Tarihi”, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, Bankacılık ve Sigortacılık Enstitüsü.
• Kemal, A. (1933) “Roma Bankası ve Amerikan Konsoloshanesi”, Arkitekt, Sayı:1933-12 (36), s:368-371.
• Sami, C. ve Hüsnü, H. (2000) “İzmir 1905” (1. Baskı) (E. Serçe, çev.) İzmir: İzmir Yayıncılık (1905).
• Serçe, E., Yılmaz, F. ve Yetkin, S. (2003) “Küllerinden Doğan Şehir”, ( Z. Yörük, çev.) İzmir: İzmir Yayıncılık.
• Şenocak, B. (2008) “Levant’ın Yıldızı İzmir Levantenler, Rumlar, Ermeniler ve Yahudiler”, İzmir: Tükelmat A.Ş.
• Sözen, M. (1973) “50 Yılın Türk Mimarisi”, İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları
• “1927-1928 İzmir Fotoğraf Albümü” (2001) İzmir: İzmir Yayıncılık.