Sürdürülebilir Mimaride Trabzon Çaykara Maraşlı Mahallesi Örneği

Sürdürülebilir mimarinin hedefi makro ölçekten mikro ölçeğe kadar inen tasarım sürecinde, yerel malzeme, altyapı, iklim, teknoloji, doğal kaynaklar gibi içinde bulunduğu bağlamsal verileri kullanarak, uzun vadede ve gelecek nesiller için de kendi kendine yetebilmesini esas almaktır (URL-1). Çaykara ilçesi Maraşlı Mahallesi çevresinde bugün varlığını sürdüren geleneksel konutlarda kullanılan yapım teknikleri ve malzemeleri incelenerek bina tasarım yaklaşımları çevresel bağlamla ele alınmıştır. Maraşlı Mahallesi yapıları Erdem Evi baz alınarak irdelenmiş, genel özellikleri, insan müdahalesi ile özgünlüklerini kaybetme tehlikesine dikkat çekilmeye çalışılmış ve öneriler getirilmiştir.

Doğu Karadeniz Bölgesi kendine özgü doğal çevresi ve mimari mirası ile benzer yerlerden farklılıklar gösterir. Genel jeolojik yapısı kıyıya paralel dağlar, ormanlar ve yüksek kayalıklardan oluşur. Bölgenin kaynaklarından en iyi biçimde yararlanma durumunda olan yerel insanlar zorlu coğrafi koşullara son derece uygun konutları ve bunlara ek çeşitli işlevli yapıları, kendi beceri ve deneyimleri ile inşa etmişlerdir. Yapı malzemesinden iş gücüne kadar tamamen yerel kaynaklar kullanılarak oluşturulan bu özgün doku, ekolojik ve kültürel açıdan önemli bir değer üstlenir. Bu anlamda Doğu Karadeniz Bölgesi sürdürülebilirlik ve ekolojik açıdan önemli bir alandır.

Trabzon evleri Doğu Karadeniz Bölgesi’nin yerel mimari özelliklerini genel olarak taşımakla birlikte kendi sınırları içerisinde kullanılan malzemeler aynı olmasına karşın, yapım teknikleri ve biçimlenişlerine göre farklılıklar gösterir.

Trabzon evleri bölge olarak bakıldığında üç ana plan düzeni gösterirler. Batı Trabzon’daki evler salonlu ve aşhaneli, merkezdekiler aşhaneli, doğu Trabzon’dakiler aşhaneli ve hayatlıdırlar (Öksüz; 2006).

Trabzon Evlerine Ait Özellikler

Yapı Malzemesi:

– Taş: Kalker, karataş, bazalt ve yumuşak beyaz taş.

– Ahşap: En çok sarı çam, kestane, gürgen, meşe, karaağaç, ceviz.

– Alçı

– Kiremit

Yapı Elemanları:

– Taş Duvar: Kuzey ve batı yönlerinde

– Dolma Duvar: Ahşap iskelet arasına taş doldurma.

– Ahşap Duvar

– Döşeme ve Tavan: Ahşap.

Yapıların yapım sistemleri ile plan kurgusu eşlenmesi göz önüne alındığında aşhaneli plan tipolojisinde kurtboğaz tekniği ile çantı ev inşa edildiği, buna karşılık sokak içi evlerin göz dolgu tekniği ile ahşap iskelet sisteminde oluşturuldukları kesin bir saptamadır. Ancak, her iki tipte de zemin katları işlev ve yapım tekniği açısından eşdeğerdir. Aynı şekilde, her iki tipte de bölme duvarlarının kurtboğaz tekniği ile yekpare ahşap duvar olarak oluşturuldukları görülmektedir.

Kurtboğaz Tekniği: Aşhaneli evler, kurtboğaz tekniği ile yapılan yapılar olup, ahşap yığma sistemine sahip basit yapılardır. Aşhaneli evler, mekân kurucusunun “aşhane” olarak tanımlandığı yapılardır. Uzungöl’deki geleneksel konutların plan şeması aşhanelidir.

Aşhaneli Evler: Uzungöl’de olduğu gibi Maraşlı Mahallesi’nde de kurtboğaz tekniği ile yapılan evlerin mekân kurguları, “sofa” biçimine sahip plan kurgusuna göre oldukça farklılık göstermektedir. Bölgedeki geleneksel evlerde, sofa biçimine göre düzenlenmek yerine aşhane olarak adlandırılan toplayıcı mekân tercih edilir. Aşhane, yemek pişirilen yer olarak işlev gördüğü mutfak alanı ile birlikte bütün ailenin bir araya geldiği ortak bir alandır.

Cephe Düzenlemeleri: Eğimli arazi yapısı, konutların her bir cephesinde farklı düzenlemelere gidilmesine yol açmaktadır. Çevresel faktörlerin etkisi, malzeme seçimi ile birlikte cephe düzenlemelerine de yansır. Ön cephe, iki buçuk katlıdır ve kayma tehlikesini önlemek için tamamen ahşap kullanılarak oldukça hafif tutulması sağlanmaktadır. Ön cephede simetrik biçimde bulunan dikmeler, çatı katından zemine kadar aynı doğrultuda devam eder. Aynı zamanda bu dikmeler, bodrum katında mısır kurutabilmek amacıyla bir balkona dönüştürülmektedir. Yan cephelerin bodrum katında taş kullanılarak, hafifleştirilen ön cephe arasında denge sağlanmaktadır. Eğimli topografyası nedeniyle, yapının yüksek noktasından bakıldığında katın yarısı görülmektedir (Akbaş; 2013).

Çaykara Maraşlı (Paçan) Mahallesi

Trabzon’un Çaykara ilçesi denizden 280 metre yükseklikte, 25 km içeridedir. Of ilçesinden Bayburt ili istikametine uzanan vadinin içinde kurulmuştur. 1925 yılına kadar Of ilçesine bağlı bir mahalle iken 1925 yılında ilçe statüsüne kavuşmuştur. Son yıllarda geleneksel yapının özellikle fiziksel özelliklerinin, yeni yapılarda tercih edildiği gözlenmektedir (URL-2).

Maraşlı Mahallesi, eski adı ile Paçan, Uzungöl yolu üzerinde Solaklı Deresi’ne bakan yamaçta yer alan ve birbirleriyle mesafeli konumlanan yerleşkelerden oluşmaktadır. Konutların çevresi genellikle fındık arazileri ile çevrili olup, yapıya en yakın uygun alanda ticari amaçlı olmayan, günlük gereksinimlere yanıt verecek ölçekte sebze bahçeleri yer almaktadır.

Maraşlı Mahallesi ve Çevresi: Maraşlı Mahallesi’nin ilginç özellikleri vardır, örneğin aile büyüklerinin defnedildiği mezarlar evlerin arazisinde kabristanda yer alır.

Eski adları ile bazı mahalle ya da bölge isimleri; Paçan, Mimilos, Gorgoras,  Handiyoz, Zalega, Anoso, Şinek, Zeno, Zsino, Şerah, Hola, Şur.

Eski adları ile aile lakapları; Trinkler, Kablalar, Zazoğulları, İşkizmatlar, Puloğulları, Kçavalar.

İç Hacimler: Geleneksel aile yapısında gelin ve damada aile büyüklerinin oturduğu konutta günlük gereksinimlerinin büyük bir kısmını öteki birimlerden bağımsız karşılayabildikleri ayrı bir oda verilir. Gelin odası olarak adlandırılan bu odada “peyke” denen ahşap sedir içine gömülü şekilde bir gizlenmiş banyo yapma alanı yer alır (gusülhane). Kapak kaldırıldığında ortaya çıkan bu gizli duş teknesinin (gusülhane) içi çimento sıvanarak oluşturulmuştur.

Gündüz oturma elemanı olan peykeler; gece yatma amaçlı olarak kullanılan çok işlevli iç mekân öğeleridir. Evler genellikle iki katlı olarak tasarlanmıştır. Alt kat günümüzde pek kullanılmamakla birlikte; ahır, at barınağı, kiler vb. amaçlarla kullanılmıştır. Evin içinden bu kata ulaşım olduğu gibi ayrıca dışarıdan giriş kapısı vardır. Çatı katları genellikle kışlık yakacak odun depolama amaçlı kullanılmaktadır ve çatı katına da dışarıdan yüklemeyi yapabilme amaçlı, merdivenle ulaşılabilen bir giriş kapısı yer almaktadır. Yaşam mekânlarında bütün iç yüzeylerde; tavan, duvar ve döşemelerde yöreye ait, oldukça dayanıklı ve sert yapısı olan kestane ağacı kullanılmıştır. Giriş kapısı üzerine çeşitli dönemde yapılan tahribatlar mevcuttur. Giriş kapısının sağ tarafına 2016 yılında balkon eklenmiştir. Evin avluya bakan cephesine, uydu anteni montajı yapılmıştır. Ailenin bireyleri, çeşitli zamanlarda, ziyaretlerini ifade eden mesajlarını ahşap yüzeylere çizerek ya da yazarak, masum müdahalelerde bulunarak, izler bırakmışlardır. Evin çekirdek noktası ve ortak yaşam alanı olan mutfak, lamine malzemeden üretilerek monte edilmiş mutfak dolapları yapılarak modern yaşama uygun hale getirilmeye çalışılmıştır (Resim 4).

Evin orijinal iç yapısında kaplamalarında kullanılan kestane ağacı yerine kolaylık ve maliyet açısından tercih edilen çam ağacı kapı ve döşemeler yapılmıştır. 2000’li yılların başında evin aslen ana yaşam odası olan mutfakta bulunan mevcut büyük ocak, iki yanındaki nişler ve gömme yüklük dolaplarının yer aldığı duvar yüzeyleri, tavan ve döşeme çam ağacı lambrilerle kaplanarak -kullanıcıya göre- günümüz koşullarına uygun hale getirilmiştir.

Puloğulları (Erdem Ailesi) Evi: Puloğulları (Erdem Ailesi) Evi geleneksel Karadeniz evlerinde en çok rastlanan göz dolma sisteminde yapılmıştır. Dolgu malzemesi olarak, bir yüzeyi çok düzgün olan dere taşlarından kırılarak hazırlanmıştır. Ahşap elemanlarla oluşturulan gözler arasına yerleştirilmiştir (URL-3).

Cemal Yavuz Ailesi Evi: Cemal Yavuz ailesinin 1830’larda kütükte kaydı vardır, ev bilinen en eski evlerden biridir ve Türklere aittir. Tarihi 200 yıl öncesine dayanmaktadır. Erdem Evi’nden farklı olarak ağırlıklı olarak yığma tekniğinde yapılmıştır, muhdes ekler de daha azdır, ama çatısı onarılmıştır (Resim 7-8).

Sonuç

Maraşlı Mahallesi ya da konuşma Rumcası ile Paçan, Baçan gibi adlar alan tipik Karadeniz Kültür varlığının bir simgesi olan yerleşim alanı, son yıllarda ikincil konut durumuna düşmüş, kullanıldığı zamanlar için ise günümüz koşullarına uygun hale getirilmeye çalışılmıştır. Çoğu zaman iyi niyetli olan bu müdahaleler yapıların özgünlüğüne zarar vermekte ve özelliklerini kaybetmelerine neden olmaktadır. Yapılar henüz tescilli olmadığından bu müdahalelere yasal olarak bir yaptırım uygulanmamaktadır (Trabzon Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Müdürlüğü’nden yazılı bilgi alınmıştır). Bu nedenle Maraşlı Mahallesi’nde yer alan konut, mesire, serender gibi her biri ayrı kültürel varlığı olan yapıların bir an önce tek tek tespit edilmesi, rölöve çalışması yapılması ve tescillenmesi gerekmektedir. Belediye ve üniversite işbirliği ile ortak protokoller yapılıp, hem öğrencilerin sahada çalışması, hem belediyenin uygun koşullarda rölöve çalışmaları, restorasyon

projeleri elde etmeleri mümkün olmaktadır. Bu çalışmalardan sonra bağlı bulunduğu Trabzon Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Müdürlüğü’nden alınan onay sonucu, ilgili birimlerden bütçe bulunarak aslına uygun onarım sağlanmalıdır. Bununla birlikte yapılar kullanıma uygun hale geldiğinde yine ikincil konut konumundan kurtarılmaları ve Maraşlı Mahallesi’nin sürdürülebilirliği için seçenekler sunulmalıdır. Festival, kültürel etkinlikler, birkaç eve kültür evi, butik otel gibi işlevler verilmesi, mahallenin alt ve üst yapısının geliştirilmesi burayı tekrar ilgi çekici hale getirecektir.

Kaynaklar

• Aktaş, Y. A.; “Kültürel Zenginlikleri ile Göynük”, Göynük El Sanatları Paneli ve Çalıştayı Bildirileri, Göynük Belediyesi Yayını, S.2, s.17-46, Ankara, 2013.
• Aslantürk, İ. H.; “16. Yüzyılda Yenişehir, Yarhisar ve Göynük Nahiyeleri (Tahrir Defterlerine Göre)”, Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2007.
• Erdem, A.; “Göynük Tarihsel Siti, Dini ve Sivil Mimarlık Ürünleri, Koruma Sorunları ve Yeni Yapılanma Koşulları”, Doktora Tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul, 1996.
• Akbaş, G.; “Geleneksel Yapım Teknikleri ve Mekân İlişkisi: Uzungöl ve Taşkıran Örnekleri”, Yüksek Lisans, Atılım Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İç Mimarlık ve Çevre Tasarımı Anabilim Dalı İç Mimarlık ve Çevre Tasarımı Yüksek Lisans Programı, Ankara-2015, 1996.
• Özgüner, O.; “Köyde Mimari Doğu Karadeniz”, ODTÜ Mimarlık Fakültesi, Ankara, 1970.
• Sulak, B.; “Doğu Karadeniz Kırsalında İkincil Konut Eğiliminin Nedensel Çözümlenmesi: Trabzon Örneği”, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Şehir ve Bölge Planlama Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 127 Sayfa, 2014.

İnternet Kaynakları

URL-1: http://avciarchitects.com/tr/surdurulebilir-mimari

URL-2: https://www.caykaragazetesi.org

URL-3: http://www.mimarlikdergisi.com/index.cfm?sayfa=mimarlik&DergiSayi=381&RecID=3038

*Sibel Onat Hattap, Yrd. Doç. Dr.

Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi MYO Mimari Restorasyon Programı

**Canan Erdem,

İç Mimar