25 yılı aşan çok disiplinli araştırma, projelendirme ve uygulama süreçlerinin ardından ziyarete açılan Seddülbahir Kalesi’nde, hem koruma uygulamalarındaki ilkeler hem de yeni müdahalelerdeki minimal tasarım yaklaşımıyla yerin hafızasını görünür kılınıyor.

Yapımına 1656 yılında, Sultan IV. Mehmed’in annesi Hatice Turhan Sultan’ın baniliğinde başlanan Seddülbahir Kalesi, Çanakkale Savaşı sırasında büyük hasar görmüş, yakın döneme kadar harap haliyle askeri alan olarak kullanılmış. 18 Mart 2023 tarihinde restorasyon uygulaması sona ererek ziyarete açılan Seddülbahir Kalesi, 25 yıldan fazla süren uzun ve zorlu bir çalışma sürecine sahip. 1997 yılında Koç Üniversitesi ve İstanbul Teknik Üniversitesi ortaklığında başlatılan geniş kapsamlı akademik araştırma projesi, 2005-2009 yılları arasında aynı kurumlar bünyesinde detaylı belgelemenin ve projelerin de bulunduğu akademik çalışmalar odağında bir koruma-onarım projesine dönüşmüş. ÇATAB (Çanakkale Savaşları Gelibolu Tarihi Alan Başkanlığı) tarafından öncül proje olarak seçilmiş, 2015’te Bilimsel Danışma Kurulu’nun katılımıyla başlatılan restorasyon ve yeniden kullanım uygulamaları 2023 yılında tamamlanmış.

2015 yılında başlayan restorasyon uygulamalarında tariflenen üç ana kriter; tehlike arz eden ve önceki yıkımların izlerini taşıyan bölümlerde yapısal güçlendirme (örnek. Batı ve Güney Kuleler), arkeolojik katmanların ve farklı dönemlerin birlikte korunmasına yönelik olarak rekonstrüksiyondan kaçınma ve arkeolojik konservasyon (örnek. Askeri Kışla), üçüncü olarak da yapı bütününde yeni kullanım ışığında kısmi rekonstrüksiyon ve eski malzeme-yeni malzeme ara kesitinde yeni malzeme kullanımı (örnek. Kuzeybatı duvarı dendanları) olarak sıralanmış. Restorasyon uygulamaları sırasında kale hakkında birçok yeni bilgi, yapım tekniği ve dönemler ortaya çıkmış; yerinde yapılan detaylı tespitler ve arşiv belgeleri incelemeleri sonrasında müdahale önerileri geliştirilmiş. Restorasyon uygulamaları devam ederken kalenin yeniden işlevlendirilmesi amacıyla 2016 yılında açılan davetli yarışma sonucunda KOOP Mimarlık ve Müze Sergi İşleri ortaklığında üretilen proje, Bilimsel Danışma Kurulu’nun daha önce belirlediği kriterlere en uygun proje olarak seçilmiş. Seddülbahir Kalesi Yeniden Kullanım Projesi’nin en önemli hedefleri; yıkılan Bab-ı Kebir’in yeniden canlandırılması ve yeni müze binasının tasarlanması olmuş. Tarihi belgelere dayanarak kale girişinde yapılan arkeolojik kazılarda 1. Dünya Savaşı sırasında ağır hasar alan, günümüze ulaşamayan, kalenin ana kapısı Bab-ı Kebir’in mimari kalıntılarına ulaşılmış.

Günümüze ulaşan kalıntıları korumak ve görülebilir kılmak, kalenin özgündeki ana giriş işlevini yeniden canlandırmak ve Bab-ı Kebir’in anıtsal karakterini yansıtmak tasarımın ana hedeflerini oluşturmuş. Bu bağlamda yok olmuş büyük bir kütlenin aynı malzemelerle yeniden inşası yerine Bab-ı Kebir’in siluetinin bir kısmını ve üzerinde yer aldığı beden duvarı hattını yansıtacak, doğal ve hafif taşıyıcılı bir silüet canlandırması yapılmasına karar verilmiş. Özgün parçalarından ayırt edilebilir ve sökülebilir bu ahşap tasarımla Bab-ı Kebir’in yeniden anıtsal bir giriş olması sağlanmış. Ahşap elemanlarla tasarlanan bu mimari dil, Doğu Kule’de yok olan dendanların üst kotunu belirten bir bant, Kubbeli yapıda ise kubbenin tamamlamasında kullanılmış. Bab-ı Kebir ve kale avlusu arasındaki kot farkını erişilebilir kılmak, kaleye girişte panaromik bir görüş sağlamak, tarihi mekanlara yerleştirilemeyecek bazı işlevleri çağdaş bir mekanda kurgulamak üzere, daha önce muhdes askeri binaların bulunduğu alanda yeni bir müze binası tasarlanmış. Yeni binanın dış kabuğu, silüetteki görünürlüğünü azaltmak için kalenin inşasında kullanılan küfeki taşının büyük bloklarıyla, kale duvarlarında kullanılan özgün ahşap hatıl-piştuvan sisteminin farklı bir yorumuyla inşa edilmiş.