Murad Av Köşkü’nden geriye kalan, günümüzde tescilli bir kültür varlığı olan müstakil sultan hamamı örneklerinden V. Murad Av Köşkü Hamamı ile ilgili alınan koruma kararlarının incelenmesi ve hamamın tekrar sürdürülebilir bir şekilde kullanımını sağlamak için yürütülen koruma çalışmaları üzerine bir analiz ve değerlendirme…

Murad Av Köşkü Hamamı, 19. yüzyılda kurulmuş V. Murat Sarayı olarak da bilinen Kurbağalıdere Çiftliği’nden günümüze ulaşmış tek yapıdır (1, 2). Günümüzde, Marmara Üniversitesi Göztepe Yerleşkesi içerisindedir. Hamam işlevini çoktan kaybetmiş, yıllarca bakımsız kalmıştır. Harita Genel Müdürlüğü’nden (HGM) alınan hava fotoğraflarından yapının ve bulunduğu çevrenin değişimi kartografik olarak izlenebilmektedir (3, 4). Buna göre yapıyla bütünleşik olan su haznesinin üst örtüsünün olmadığı, 20. yüzyıl başına tarihlenen belgelerden itibaren görülmektedir (5). 1960’larda çiftliğin yapıları yıktırılırken, hamama dokunulmamış olsa da 1980’lerde önce rölövesi alınarak taşınması kararı alınmıştır. Ancak bu gerçekleşmeden izinsiz bir şekilde kasten yıkılması için iş makinaları yapıya sürülmüştür. 1981 yılında gerçekleşen bu eylem sırasında, Marmara Üniversitesi’nde görevli Prof. Dr. Zeki Kuşoğlu’nun engel olması sayesinde yapı yıkımdan kurtulmuştur. Ancak soğukluk bölümü temel seviyesine kadar; ılıklık bölümünün doğu duvarı yıkılmıştır. İlerleyen yıllarda İstanbul Valiliği Yatırım İzleme ve Koordinasyon Başkanlığı tarafından koruma projesi hazırlatılmıştır (6). 2013 yılında bu proje ilgili koruma kurulu tarafından onaylanmıştır. 2015 yılında uygulamasına başlanmıştır. Uygulama sırasında ödeneğin bitmesi sonucu, iş artışına gidilmiştir. Kısıtlı bir bütçeyle yapının son kalan işleri hızlıca toparlanmaya çalışılmıştır (7). Ancak uygulama, “restorasyon trajedisi” olarak 2017 yılında kamuoyunda tartışma yaratmıştır (9, 11). Yapının önceki haliyle karşılaştırılınca tanınmaz hale gelmiş olması; “bambaşka bir yapı” ortaya çıkmış olması ve de “modern restorasyon” adı altında tarihi hamamın herhangi bir yapı olarak ele alınıp “sıvanıp boyanması, zemininin parkeyle, tavanının cam ile kaplanması, klima ve kalorifer peteği takılması” eleştiri konusu olmuştur (Resim 1).

Mevcut durumda yapı kullanılamaz haldedir. Özellikle projede yapıya yüklenen işlevlerin yürütülmesinde iç mekan donatıları yetersizdir. İlgili Kültür Varlıklarını Koruma Kurulu, revizyon projesi hazırlanmasına ilişkin karar almıştır. Ancak yeni bir proje üretilmeden önce, yapının trajediye dönen sürecinin analizi ve sorunlarının tespiti gereklidir. Bu kapsamda Marmara Üniversitesi, 2021 yılında yeni açılan Mimarlık Bölümü Restorasyon Anabilim Dalı’nı, üniversiteye tahsis edilmiş kültür varlıklarının koruma çalışmalarını takip etmesi konusunda görevlendirmiştir. Ardından 2021 Mayıs ayında yapının sorunlarına ilişkin rapor yazılmış ve ilgili koruma kuruluna sunulmuştur. 2022 Temmuz ayında farklı uzmanlık alanından öğretim üyeleriyle ekip kurularak, yapının arşiv araştırmasını ve teknik analizlerini yapmayı amaçlayan bilimsel araştırma projesi hazırlanmıştır (Şekil 1), (12). Bu projede hamamın bir kültür varlığı olarak tanımlanması, çözümlenmesi ve değerlendirilmesi yapılmıştır. Bu çalışma sunularak tüm uzmanların incelemesine ve kullanmasına açık hale getirilmesi hedeflenmiştir. Şeffaf ve bilimsel restorasyon için bilginin sunulması ve kaydedilmesi önemlidir. Bilimsel bir koruma çalışmada “bilginin oluşumu ve paylaşımı” gereklidir (13). 

Kapsam ve Yöntem

Hamamda gerçekleştirilen uygulamaya ilişkin sosyal medya ve gazete haberlerindeki eleştirilere bakıldığında, tepkilerin “müdahalelerin gerekliliğiyle” ve eğer gerekliydiyse de “uygulama şekli ve niteliği” ile ilişkili olduğu görülmektedir. Bu eleştirilerin ortak noktası yapının tarihi değerinin zedelenmesi ve yıllardır bilinen görüntüsünden sonra yepyeni bir uygulama olarak karşımıza çıkmış olmasıdır (9-11). Çıkan tepkiler sonrasında sorumlu kurumlar tarafından uygulamaların “kurul onaylı restorasyon projesine uygun şekilde yapıldığı” şeklinde açıklanmıştır. Uygulamanın projeye ve koruma ilkelerine uygun olduğunun savunulması, sorunun sadece son aşamada değil, projelendirme aşamasından itibaren başladığını ve işleyiş sürecine ilişkin sorunlarla bütünleşerek trajik hale geldiğinin işaretidir. 

Bu kapsamda rölöveden itibaren projenin tüm adımları hesaba katılarak restorasyon trajedisi olmasına sebep olan unsurlar belirlenmelidir. Bu sayede koruma ilkelerinde belirtildiği üzere sorunun semptomlarına değil, ana kaynağına odaklanılmaya çalışılmıştır (14). Bir değerlendirme cetveli oluşturularak; sorunlar analiz edilmiştir. Burada kurgulanan yöntemin amacı, bir kültür varlığının sürdürülebilir bir yapı olarak değerlendirilmesini sağlamaktır. Değerlendirme ölçütleri için Venedik Tüzüğü (1964) (15), Mimari Mirasın Analizi, Korunması ve Strüktürel Restorasyonu için İlkeler (2003) (10), ICOMOS Türkiye Mimari Mirası Koruma Bildirgesi (2013) (13) başta olmak üzere ilgili koruma metinlerinden yararlanılmıştır. Ayrıca binaların çevresel performansını değerlendirmek amacıyla yeşil bina sertifikası olarak bilinen LEED sertifikasyonun tarihi yapılar için uyarlandığı çalışma kullanılmıştır. “GBC Historic Buildings” adlı bu sertifikasyon, İtalya Yeşil Bina Konseyi tarafından hazırlanmıştır ve tarihi değeri olan yapılara göre yeni bir derecelendirme sistemi içermektedir (16). Bu sertifikasyona özgü olarak derecelendirme sistemine “tarihi değere” ilişkin parametrenin eklendiği görülmektedir. Ancak buna göre bir yapı “tarihi değer” kategorisinden kötü derecede düşük puanlı bir değerlendirme almış olsa da enerji sürdürülebilirliği kategorisinden yüksek puan aldığı sürece sertifikayı alabilmektedir (17). Bu durum, değerlendirmelerde koruma değerlerinin öncelik haline getirilmemesinin bir sonucudur. Ayrıca koruma müdahaleleri için önemli bir kriter olan “minimum müdahale ilkesine” ilişkin bir parametre de yer almamaktadır. Kültür varlığı niteliğine sahip yapılarla ilgili olarak özgün değerlerin korunmasının, bu türden değerlendirme tablolarına tam ve doğru şekilde yansıtıl(ama)masına ilişkin eksikliklerin bilincinde hamama özgü cetvel geliştirilmiştir. Genel bir tanı sunulmasını sağlayan cetvelde her unsur sayısallaştırılmamıştır. Ancak her değerlendirmede hamamın özgün değerlerinin korunması konusu ihmal edilmeden, sürekli sorgulama yapılmıştır.

Yapının mevcut durumu, kültür varlığı olması hassasiyeti dışında bile herhangi bir yapı olarak kullanılması mümkün değildir. Koruma ilkelerine uygunluğuyla beraber yapının bir sistem olarak değerlendirilmesi gerekmektedir. Bu kapsamda kültür varlığı, Bachman’ın (2002) ortaya koyduğu biçimde bir sistem olarak ele alınmıştır (18). Bu yaklaşıma göre bir yapı birbiri ile etkileşim içerisindeki bileşenlerin fiziksel, görsel ve performansa yönelik hedefleri karşılamak için bütünlenmesiyle oluşmaktadır. Bütünleşik bir sistem olan bina, “Bina Kabuğu Sistemleri, Servis Sistemleri, Taşıyıcı Sistemleri, İç Mekan Sistemleri ve Vaziyet / Saha Sistemleri” olmak üzere beş temel alt-sistemden oluşmakta, her alt-sistem de kendi içerisinde eleman ve bileşenlere ayrılmaktadır. Bu çalışma kapsamında yaklaşım üzerinde birtakım güncellemeler yapılmış, ele alınan tarihi yapıyı tümüyle kapsayıcı bir çerçeve olarak yeni bir çerçeve ortaya konmuştur. Yapı teknolojileri perspektifinden yapılan analizler her bir alt sistem için ihtiyaç duyulan uzmanlık ve çalışmanın zaman kısıtlaması sebepleriyle nicel olarak değil, gözlem dayalı nitel değerlendirmelerle yapılmıştır. Gözlemler ortalama bir senelik süreyi kapsamaktadır. Bu süre içerisinde düzenli aralıklarla yapının ziyaret edilmesiyle farklı iklim koşullarında ortaya çıkan durumları gözlemek mümkün olmuştur. Değerlendirme sonrası, yapının kültürel değerleriyle yaşatılabilmesi için revizyon projesi kapsamında yeni kararlar üretilecektir. Bu çalışmada, bir yöntem olarak kültürel bir varlığın, yapısal bir sistem olarak analizi ile koruma kuramında beklenen ölçütlerin bir araya getirildiği bir değerlendirme tablosu sunulmaktadır.

Murad Av Köşkü Hamamı 

Hamamın son restorasyonu sonunda görüntüsü büyük oranda değişmiş ayrıca yanlış uygulamalar sebebiyle özgün durumundan farklı hale gelmiştir. Bu nedenle yapının mimari özellikleri bölümünde hem mevcut durumu tanımlanırken, tespit edilen özgün detaylarına referans verilmelidir. Yapı, birbirinden bağımsız iki birimden oluşmaktadır. Kuzey ucunda sıcaklık, külhan, ılıklık, soğukluk ve hela mekanlarından oluşan hamam varken, bu hamama ulaşımı sağlayan merdivenlere bitişik şekilde, aynı doğrultuda konumlanmış su haznesi ve içerisinde su terazisi bulunmaktadır (Şekil 2). 

1981 yılında yapının bir bölümü yıkıldığı için hem bütünselliğini kaybetmiş hem de birçok özgün detayı okunamaz hale gelmiştir. Bu noktada, HGM’den alınan eski hava fotoğrafları yapının mevcut olmayan elemanlarının, bölümlerinin özgünlüklerine ilişkin bilgiler sunmaktadır (Şekil 3). Hamam kısmının yıkık üst örtüsü özgün durumu hem yapıdan gelen izlerle hem de eski fotoğraflardan tespit edilebilmektedir. Ancak yapının son restorasyon çalışmasından bu fotoğraflardan yararlanılmadığı görülmüştür. Restitüsyon projesi incelendiğinde, yapıdan gelen izler yeterince değerlendirilmemiş ya da ölçek, tarih ve bağlam olarak uygun olmayan hamam örneklerinden oluşturulan analoji verilerine dayanarak yok olan bileşenler için farklı yorumlamalarda bulunulmuştur.

Şekil 3’te görüleceği üzere hamamın soğukluk bölümü üst örtüsünün kırma çatı olduğu, ayrıca bu mekanın doğu yönüne bakan iki penceresi olduğu ve bu duvarın su terazisi duvarı ile hizalandığı tespit edilmiştir. Ancak soğukluk mekanı, onaylı restitüsyon projesine dayanarak kurşun kaplı ve fenerli olarak yeniden inşa edilmiştir. 

Su haznesi günümüzde duvarları horasan sıva kaplamalı ve üzeri metal konstrüksiyonlu cam çatıyla kapatılmış durumdadır. Bu mekana giriş, batı yönündeki yıkık duvarı kullanılarak, buraya bir kapı yerleştirilmesiyle sağlanmıştır. İç mekanda özgün iki adet 75 santim boyutlarında tuğla taşıyıcı ayak tamamlanmış, çatıyı taşıyacak seviyeye kadar yükseltilmiştir. Ayrıca iç hacminde konumlanmış, kare tabandan yükselen kule formunda bir su terazisi bulunmaktadır. Günümüze ulaşamamış ve tarihsel araştırmalarda özgünlüğüne ilişkin bilgiye rastlanmamış bu mekanın üst örtüsünün hem duvar kalınlıkları hem de ortadaki tekil taşıyıcı ayaklar yığma ve eğrisel bir örtü olduğunun göstergesidir (Şekil 2). Ancak bir su yapısı olmasına rağmen, onaylı restitüsyon projesinde haznenin üst örtüsünün ahşap kırma çatı olduğu kabul edilmiştir. 

Trajediye Neden Olan Sürecin Değerlendirilmesi

Değerlendirme Cetvelinin Tanıtılması 

“Süreç İzleme ve Değerlendirme” adında, yapının müdahale öncesi durumundan günümüzdeki mevcut durumuna gelinceye kadar geçirdiği süreç birbirini takip eden adımlara ayrılarak bir cetvel oluşturulmuştur. Buna göre müdahale öncesi durum “rölöve”, yapının özgünlüğüne ilişkin yapılan araştırmaların değerlendirmesi “restitüsyon”, yapının yeniden kullanımı için öneriler ve uygulaması “restorasyon tekniği ve müdahale” başlığında değerlendirilmiştir (Şekil 4). Uygulamaya ilişkin değerlendirme için üniversitenin Yapı İşleri Daire Başkanlığından elde edilen uygulama sırasında çekilen fotoğraflar kullanılmıştır. Ancak uygulama sırasında belgelemenin zayıf olması, yapılan işlerin detaylarının tespitini noksan bırakmıştır. Hamamın mevcut durumu da “kullanım süreci” adı altında tanımlanmıştır. Tüm bu değerlendirme sonrasında, “sonuç” adı altında yeni müdahale kararı belirlenmiştir. Değerlendirme derecelerin oluşturulmasında, Avrupa Konseyi Doğal ve Kültürel Varlıkları Koruma Envanterinde bir anıtın tanımlanması yapılırken kullanılan değerlendirmeler ile ICOMOS “Dünya Mirası Kültür Varlıkları için Etki Değerlendirmesi Rehberi” referans alınarak müdahaleler sonrası yapıda oluşan değişimler referans alınmıştır (19). Bunlara göre; “iyi, orta, kötü” değerlendirmesi ile beraber ara dereceler oluşturulmuştur. Bu tanımlamalara renkler atanmıştır. Renkler, iyiden kötüye sırasıyla; koyu yeşil, açık yeşil, sarı, açık kırmızı, koyu kırmızıdır (Şekil 5).

Ölçütler belirlenirken, “değişimden kaçınılması”, “minimum müdahale yapılması”, eğer müdahale edilecekse müdahalenin “geri döndürülebilir olması” ve özgün bölümlerden ayırt edilebilmesi için “fark edilebilir/ okunabilir olması” ilkeleri alınmıştır. Bu ilkeler korumada değişimin yönetimi sağlayan unsurlardır. Bu ilkelerle uyuşmayan müdahalelerin değişimi de büyük ve olumsuzdur. Bazı değişimler ise olumsuz olmayabilir, yararlı yönleri de bulunabilir. Bu türden değişimlerde yine boyutu ve şiddetine göre oluşturdukları etkiler değerlendirilmiştir. 

Uygulamada kullanılan teknikler ve benimsenen yaklaşımlar için müdahalenin ölçeği referans alınmış, “harap strüktürler mümkün olduğunca onarılmalı, tümü yenilenmemeli” ilkesine dayandırılmıştır. Yapının mevcut durumunu olduğu gibi korunduğu, minimum ve gerekli olduğu konusunda şüphe bırakmayan müdahaleler (temizlik, sağlamlaştırma gibi teknikler) “koruma & konservasyon”; müdahalelerin ayırt edilmesini sağlayan, özellikle özgün durumunun bilinmediği ya da güvenilir kaynaklarının zayıf olduğu durumlarda yok olmuş bileşenlerin çağdaş yorumlarla bütünlenmesi ya da çağdaş ek getirildiği müdahaleler “çağdaş ek & çağdaş malzemeyle bütünleme-I”; yalnız özgün detayı bilinen ancak hasarlı, eksik bölümlerin özgün malzeme kullanılarak bütünlendiği ve bu bölümlerin de özgününden ayırt edildiği müdahaleler “bütünleme II” olarak tanımlanmıştır. Bu müdahalelerin oluşturduğu değişimler iyiden nötr etkiye (yeşilden sarıya) derecelendirilmiştir. Yeniden yapım veya rekonstrüksiyona varan bütünlemeler hem oluşturduğu büyük değişim sebebiyle hem de bu yapıya referans olacak koruma ilkeleriyle çakışması sebebiyle, kötü olarak kırmızı renklerle tanımlanmıştır. Burada bütünlemeye yönelik müdahaleler de referans aldığı restitüsyon verilerinin güvenilir kaynak olması durumu, ne yoğunlukta /çoklukta bütünleme yapıldığı ve de özgününden ayırt edilebilir olması gibi parametrelere dayandırarak iyiden kötüye dereceler oluşturulmuştur. 

Ölçütlerin önem sıralamasını belirlemek için yer yer sayısal katsayı uygulaması denenmiştir. Örneğin restitüsyona verilerinde “yapıdan gelen izlerin” kullanılması, analoji yöntemiyle elde edilen verilerden güvenilir bilgiler sunması ve öncelik olması dikkate alınmış, iki unsur eş değerde tutulmamıştır. Ancak sayısal değerlendirmeler, çok daha kapsamlı ve birçok defa denemesi yapılmış bir algoritma gerektirdiği için, çalışmanın bu bölümünde özellikle puantajlama işlemlerinden kaçınılmıştır. Cetvelin yatay sıralarında ölçütler yer alırken, sütunlarda Bachman’ın (2002) ortaya koyduğu biçimde yapı bir sistem olarak bileşenlere ayrılmış, her bileşen ilgili mekâna göre sıralanmıştır. “Yapı Alt Sistemleri” başlığı altında, bu bileşenlerin değerlendirmesine “yapım süreci” ve “kullanım süreci” başlıkları oluşturulmuş, koruma değerlendirmesi yanı sıra uygulamaların tekniği, malzemesi, işçiliği de değerlendirme altına alınmıştır. Bu ölçütlerde estetikle ilgili değerlendirmelerden kaçınılmıştır. Örneğin yapıda kullanılan aydınlatma elemanlarıyla ilgili değerlendirmelerde estetik konusunda beğeni oluşturup oluşturmadığına ilişkin bir ölçüt oluşturulmamıştır. 

2017 Müdahalelerinin Değerlendirilmesinden Kesitler 

Bu çalışma kapsamında seçilen bazı müdahaleler üzerinden değerlendirmenin yapılış yöntemi paylaşılmaktadır. Aşağıda seçilen örnekler üzerinden detayları verilmektedir. Hamam bölümünde genel olarak bütünleme ve yeniden yapım müdahaleleri gerçekleştirilirken, su haznesi bölümünde çağdaş ek tercih edilmiştir. Ancak yeniden yapım işlerinin güvenilir ve sağlıklı olmayan kaynaklara dayanarak yapılması, ayrıca gereksiz bütünlemeler yapılması hamam bölümünde yapılan işler trajik sonuçlar ortaya çıkarmıştır.  Su haznesi bölümünde de aynı temel sorun olmakla beraber, sergi amaçlı kullanılacak bir mekânın kontrolsüz güneş ışınımı oluşturacak alüminyum doğramalı cam çatı yapılması, kaliteli malzeme ve iyi işçilikle yapılmış olsa dahi işlevin sürdürülmesine imkân vermeyen bir karardır. Yanlış kararlara kötü malzeme ve işçilik unsurları da eklenmiştir. Yapı kullanılamaz bir hale gelmiştir (Resim 2, 3).

Su haznesi çatısı, yapı alt sistemleri altında yapı elemanları altına yerleştirilmiştir. Buranın mevcut durumda nasıl olduğu, yok olmuş bir bileşen olsa da bununla ilgili onaylı projede nasıl bir araştırma yapıldığı koruma başlığı altında değerlendirilmiştir. İkinci başlıkta verilen mimari tanımlamada görüleceği üzere, bu mekana ilişkin restitüsyon verileri yanlış oluşturulmuştur. Yapım sürecinde ise iyi niyetli olarak, “çağdaş ek” kapsamında yeni bir tasarım uygulanmıştır. Ancak sergi amaçlı kullanılacak bir mekân için doğru bir tasarım değildir. Çatıda iyi bir malzeme kullanılmış olsa da baştan kararın yanlış olması ayrıca işçiliğin de kötü olması, müdahalenin “teknik” bölümü olumsuz yönde değerlendirilmiştir. Sonuç olarak bu bölüm için “yeni karar üretilmelidir”.

Yapı elemanları, döşeme başlığındaki müdahalelere bakıldığında, sıcaklığın özgün döşemesinin korunması ve bakımın sağlanması ayrıca uygulamanın teknik işlemlerinin doğru olması, değerlendirme sonucuna pozitif olarak yansımıştır. Su haznesi döşemesindeyse tasarım kararı olumluyken, süreçte yapıya etki eden etmenler sebebiyle malzemede form bozulmaları ortaya çıkmış, döşemenin “yeniden yapılması” gerektiği sonucuna varılmıştır. En tartışmalı uygulamalar “servis sistemleri” başlığında olduğu görülmektedir. Gereksiz sayıda elektrik priz ve anahtarların yapılması, ayrıca iklimlendirme amacıyla kullanılan döşeme tipi iç ünitelerin bulundukları mekânla ölçek olarak olumsuz etkiler oluşturması, bu uygulamaların kaldırılmasını ve sonuçta yeni kararlar üretilmesini gerektirmektedir.

Yukarıda verilen örneklerden, projenin hamamın yeni işlevini sağlaması noktasında yetersiz kaldığı anlaşılmaktadır. Su haznesi bölümünde çağdaş ek yapılırken, hamam bölümünde çoğunlukla analojiye dayanarak yapılan bütünlemeler hatta rekonstrüksiyona varan ağır müdahaleler proje konseptindeki belirsizliğinin göstergelerindendir. Ayrıca bu müdahalelerde olgunlaşmamış ya da yanlış kurgulanmış detaylar, tasarım kararları hamamın restorasyonunun trajediye dönüşmesinin önünü açmıştır. Kültür varlığı değeri ile asla ilişkilenemeyecek seviyedeki kötü malzeme ve işçilikse bu müdahaleleri kabul edilemez hale getirmiş, yapının kullanılması için doğru kararların dahi yeniden yapılmasını mecbur bıraktırmıştır (Şekil 7). 

Sonuç

Sınırlı enerji kaynakları, iklim değişikliği konularının gündemde olduğu günümüzde, iki anlamdaş kavram olan koruma ve sürdürülebilirlik bağlamında kültür varlıkların, yeniden işlevlendirilerek kullanılmasının önemi bir kez daha ortaya çıkmaktadır. Kültür varlıklarımızın yeniden kullanılmaları kadar, özgün değerlerinin korunması ve bu eylemlerde minimum seviyede ve zorunlu olduğu konusunda şüphe bırakmayan müdahalelerin yapılması, müdahalelerin geriye dönüşe uygun olması, yapının özgün değerlerine saygılı ve özgününden fark edilebilir olması da önemlidir. Bu yaklaşımda olmayan koruma eylemleri, kaçınılmaz olarak kötü sonuçlar doğuracaktır. Hamam örneğinde olduğu gibi müdahalelere kötü malzeme seçimi ve işçilik eklenince, uygulamalar kabul edilemez noktaya gelmiş, restorasyonu trajediye dönmüştür. Bu durum, sürdürülebilirlik kavramından uzaklaşarak, tekrar proje hazırlanması ve yeni uygulamaların yapılmasını gerektirmekte, dolayısıyla yeniden kaynak harcanmasına sebep olmaktadır.

Bu çalışmada, koruma ve sürdürebilirliğin kavramsal ilişkisi, oluşturulan değerlendirme cetvelinde somut hale getirilmeye çalışıldığı bir denemedir. Yapının süreci değerlendirilmiş, bunların yeni proje kararlarına referans olması amaçlanmıştır. Tablodan çıkan sonuçlarla hamamın sorunlarının kaynakları tespit edilmiştir. Değerlendirmede görüldüğü üzere, bazı müdahaleler iyi niyetli ve doğru seçimlerdir ancak özgün değerlerindeki kayıplar ve niteliksiz uygulamalar, büyük oranda olumsuz olarak sonuçlanmıştır. Paylaşılan örneklerde görüleceği üzere en çok sorunun yaşandığı bölümler rekonstrüksiyon yapılan soğukluk mekânı ile restitüsyon verilerinin modernize edilerek çağdaş ek tasarlandığı su haznesi bölümüdür. Bu iki sorunun arkasında yapının tarihi değerinin, özelliklerinin doğru tanımlamamasının verdiği eksiklikler etkili olmuştur. Ancak yanlış uygulama ve kötü işçilik sebebiyle kaçınılmaz olarak müdahale görmesi gerekiyorsa, yapının özgünlüğüne ilişkin hatalı yorumlamalardan arındırılması ve yeni kararlar alınarak sorunların çözülmesi gerekmektedir. Ancak çözüm olarak yeni müdahale kararları, yapıyı özgününe döndürme çabasıyla ele alınmamış, tekrar radikal bir değişim sürecine girilmesi riskinden kaçınılmıştır. 

Restorasyon trajedisine yol açan temel sorunlardan biri, özgünlüğü ister bilinsin ister bilinmesin, kültür varlıklarının yok olmuş bileşenlerine yönelik yapılan rekonstrüksiyon ya da rekonstrüksiyona varan gerekliliği ispatlanmamış bütünlemelerdir. Restorasyon, restitüsyon projelerinin uygulaması olarak görülmektedir. Yeniden yapım, üslup birliğiyle özdeşlemiş “restorasyon” kavramı yerine, kültürel varlıklarının olduğu gibi muhafaza edilmesine yönelik müdahalelere yönelmelidir. Koruma eylemlerini restorasyon olarak tanımladığımız güncel mevzuatımızda, yeniden yapıma mesafe bırakmak için terminolojiden başlayarak değişim yapılmalıdır.

Son olarak, Av Köşkü Hamamının kurul onaylı restorasyon projesinin, hamamın yeni işleviyle bir yapı olarak sürdürülebilirliğini sağlamada yetersiz kaldığı açıktır. Hamamın restorasyonu, “trajik sonuç” değil “trajik bir süreci” örneklemektedir. Diğer bir ifadeyle, bu son aşamada oluşan bir sonuç değil, projeden itibaren başlayan hatalar dizisinin toplamıdır. Bu nedenle proje kararları, denemesi yapılıp, sonuçları önden görülecek şekilde alınmalı, hata payları azaltılmalıdır. Koruma, çok paydaşlı eylemlerin bütünüdür. Projeden uygulamaya işi alan, veren, yapan, onaylayan birçok kişi ve kurum bu dinamik süreçte rol oynarlar. Dolayısıyla Av Köşkü Hamamı’nın trajik bir süreç haline gelmesinde herkes sorumludur. Yapının korunması ve tekrar kullanılabilir hale dönmesi sağlanırken, aynı hataları yaşamamak için sorumluluğun herkeste olduğu her zaman hatırlanmalıdır. 

Teşekkür

Bu çalışma, “Sultan Çiftliğinden Üniversite Yerleşkesine V. Murad Av Köşkü Hamamının Tarihsel Araştırması ve Koruma Önerileri” başlıklı araştırma projesinin bir çıktısı olup, Marmara Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinasyon Birimi tarafından desteklenmiştir (Proje kodu: FHD-2022- 10438).

Kaynaklar

1. Hut, D. (2009). Veliahd Murad-Yeni Osmanlılar İlişkisinde Fikirtepe V. Murad Köşkü. Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi 20, 101-142. 
2. İnan Ocak, Z. (2023). V. Murad Av Köşkü Hamamı’na İlişkin Mimari Bir Sorgulama. Tarihi Su Kültürü ve Yapıları Sempozyumu Bildiri Kitabı 18-19 Kasım 2021 içinde (s. 91-100). İstanbul: Fatih Belediyesi Kültür Yayınları. 
3.  Harita Genel Müdürlüğü Arşivi (HGM). T.C. Millî Savunma Bakanlığı, Harita Genel Müdürlüğü Hava Fotoğrafları, Tuğlacıbaşı_Kadıköy (1937 yılı 17_464 / 20_24 / 20_104, 1939 yılı 26_1215, 1942 yılı 60_828, 1946 yılı 156_110, 1950 yılı 251_433/ 251_434/ 252_454, 1954 yılı 516_94, 1957 yılı 912_12, 1958 yılı 912_50, 1963 yılı 1406_150, 1966 yılı 1722_644, 1972 yılı 2382_3945, 1976 yılı 3303_106, 1982 yılı 3578_3664).
4. İBB Şehir Haritası, https://sehirharitasi.ibb.gov.tr, erişim: 20.02.2024.
5. İBB Atatürk Kitaplığı (AK). (1926). İstanbul Anadolu Ciheti Haritaları, Kadıköy Ciheti, Pafta 161, 164, 165. 
6. İstanbul Kültür Varlıkları Koruma Bölge Müdürlüğü Arşivi (KVKKA). V. Murad Av Köşkü Hamamı Dosyası.
7. Marmara Üniversitesi Rektörlüğü, Yapı İşleri Daire Başkanlığı Arşivi.
8. İstanbul Kadıköy Belediyesi İmar ve Şehircilik Müdürlüğü Arşivi (KBA).
9. http://www.yapi.com.tr/haberler/v-muradin-av-kosku-ve-hamaminin-restorasyonu-tartisma-yaratti_162160.html
10. https://www.gazetekadikoy.com.tr/gundem/tarihi-hamam-restorasyon-sonrasi-taninmaz-halde
11. https://arkeofili.com/5-murat-av-kosku-hamaminin-restorasyonuna-tepki/
12. Marmara Üniversitesi, BAP, “Sultan Çiftliğinden Üniversite Yerleşkesine: V. Murad Av Köşkü Hamamının Tarihsel Araştırması ve Koruma Önerileri” Projesi, Proje Kodu: FHD-2022- 10438.
13. ICOMOS Türkı̇ye Mı̇marı̇ Mı̇rası Koruma Bı̇ldı̇rgesı̇ “2013”, http://www.icomos.org.tr/Dosyalar/ICOMOSTR_tr0784192001542192602.pdf
14. ICOMOS Principles for the Analysis, Conservation and Structural Restoration of Architectural Heritage (2003): https://www.icomos.org/en/about-the-centre/179-articles-en-francais/ressources/charters-and-standards/165-icomos-charter-principles-for-the-analysis-conservation-and-structural-restoration-of-architectural-heritage
15. ICOMOS, 1964, “Venedik Tüzüğü”, http://www.icomos.org.tr/Dosyalar/ICOMOSTR_tr0243603001536681730.pdf
16. https://gbcitalia.org/certificazione/gbc-historic-building/gbc-hb-progetti/
17. Sayan, M. Sürdürülebilirlik Bağlamında Gömülü Enerji Tartışmaları ve Koruma Alanına Etkileri. Mimarist, 3, 81-90.
18. Bachman, L. R. (2002). Integrated buildings: The systems basis of architecture. John Wiley & Sons. 
19. ICOMOS Guidance on heritage impact assessments for cultural world heritage properties (2018). https://www.iccrom.org/sites/default/files/2018-07/icomos_guidance_on_heritage_impact_assessments_for_cultural_world_heritage_properties.pdf