Giriş

Öğrenci ve “mimar” olmanın ara kesitinde, genç mimarlar ve meslek ortamı arasında iletişime ve yapıcı rekabet ortamıyla mimarlık öğretim kurumları arasında eğitim kalitesinin yükselmesine olanak sağlayan Archiprix-TR, en önemli öğrenci yarışmalarındandır. Hem mesleğe atıldıkları dönemde ödül kazanan genç mimarlar, hem de yetiştirilen öğrencilerin ödül kazanması durumunda öğretim kurumları açısından, Archiprix-TR ödülleri artı değer oluşturmaktadır. Her yıl katılımcı sayısı artış gösteren (1) yarışmada jüri görüşleri doğrultusunda ödül grubuna giren ya da final aşamasında elenen projelere yönelik değerlendirmelerin gruplandırılarak belirli ölçütlere indirgenmesi bitirme çalışmalarının ve sürecinin yönlendirilmesi anlamında öğrencilere ve kurumlara yarar sağlama potansiyeline sahiptir.

Mezuniyet aşamasında öğrencilerine edindiği kazanımların farklı boyutlarıyla aktarılması gereken bitirme projelerinin yarıştığı Archiprix-TR’de, jüri katılan projeler ve kendi mimari yaklaşımları çerçevesinde belirledikleri ölçütler doğrultusunda ödülleri belirlemektedir. Farklı projeler kendi dinamiklerine göre öteki adaylarla birlikte jürinin yaklaşımı doğrultusunda değerlendirilse de, bitirme projesini daha nitelikli yapan boyutlar çerçevesinde ortak bir takım ölçütler aranmakta ve bu anlamda donanımlı olmak önem taşımaktadır. Makalede tasarımcı açıklamaları ile tutanakların değerlendirilmesi aracılığıyla jürilerin farklı yıllarda yaptığı değerlendirmeler ortak ölçütler altında gruplandırılmış, tasarım sürecinde dikkat edilmesi gereken noktaların vurgulanmasıyla mimarlık öğrencilerine; bitirme projelerinin farklı dinamiklerinin sonuç ürünü nasıl etkilediğinin değerlendirilmesiyle ise mimarlık öğretim ortamına katkı sağlaması amaçlanmıştır. Nitekim mimarlık eğitimi sırasında öğrenciler için hedeflenen kazanımlar Archiprix değerlendirme ölçütleri ile de örtüşmektedir.

Belirlenen çerçevede, en güncel olduğu gerekçesiyle son üç yıla ait yarışma tutanakları ve proje açıklamaları incelenmiş, farklı yıllara ait jüri görüşlerine göre projelerde başarılı bulunan ve eleştirilen yönler ortak ölçütler bağlamında yorumlanmıştır. Ölçütler doğrultusunda ödül grubuna dahil olan ya da son elemede olamayan projelerin başarılı bulunduğu/eleştirildiği yönler belirlenerek, sonuç kısmında tasarımın niteliğini artıran boyutlar net olarak ortaya konmakta, bu deneyimi zenginleştirmek adına çalışma alanının/konusunun/sürecinin kurgulanmasına yönelik öneriler geliştirilmektedir. Farklı proje kurgularının süreci nasıl yönlendirdiğinin karşılaştırılması, yarışmalara katılmak isteyen potansiyel katılımcılar için bir kontrol listesi (checklist) geliştirilmesi ve eğitim kalitesinin artırılmasına yönelik tartışma ortamlarının oluşturulması yönünden makalenin katkı sağlaması hedeflenmektedir.

Archiprix-TR Yarışmalarının Okunmasında İzlenen Yöntem

2014 ve 2016 yılları arasındaki yarışma tutanakları incelendiğinde projelerde farklı jüriler tarafından farklı ifadelerle dile getirilen niteliklerin ortak paydada gruplandırılabileceği gözlenmiştir. Bu bağlamda yakalanan ortak ifadeler Çizelge 1’de görülen ölçütlere indirgenmiştir. Bu ölçütler tasarım sürecini üst ölçekten alt ölçeğe doğru yönlendiren, jürinin sonuç ürünü ve temsil biçimini “yeterlilik” ve “olgunluk” perspektifinden değerlendirdiği konulardır. Çizelge, mimarlık öğrencileri tarafından projelerinin değerlendirilmesinde ve yönlendirilmesinde bir kontrol listesi olarak kullanılabilir.

Bu doğrultuda ödül grubunun dışında kalan ve ödül alan projeler ortak ölçütler bağlamında yorumlanmıştır. Farklı kategorilerde ödüle hak kazanan projelerin kendi dinamikleri çerçevesinde bir değerlendirme sürecinden geçtiği, her ölçütün her projede aranmadığı/ifade edilmediği vurgulanmalıdır. Eşdeğer mansiyonlar, özel ödüller ve ilk üç ödül arasındaki farklı ve ortak yönlerin ortaya konmasıyla, bir projenin ödüle hak kazanmasını sağlayan ve ilk üç ödülü öne çıkaran ölçütler gruplandırılmıştır. Tartışma ve sonuç kısmında öğrenciler için mimari tasarımda hangi boyutlara dikkat edilmesi gerektiğinin belirlenmesi, yarışmalara katılma amacına yönelik bir kontrol listesi oluşturulması, yürütücüler için eğitim kazanımlarının ve proje çalışmalarının kurgulanmasında alan-işlev-sonuç ürün ilişkilerinin irdelenmesi ve öğrencilerin değerlendirilmesine ilişkin bir altyapı oluşturulması amacıyla çıkarımlar geliştirilmektedir.

Ortak Ölçütler Perspektifinden Final Elemesinde Ödül Grubuna Dahil Olan/Olamayan Projeler

Farklı yıllara ait değerlendirmelerde (2) jürinin mimari yaklaşımı doğrultusunda ölçütleri ve bitirme projesini öteki öğrenci projelerinden ayıran nitelikleri tanımlayarak görüş oluşturduğu izlenmektedir (3). Genel olarak ölçütler, ana fikri kurgulama aşamasından tasarım kararlarının bağlamla kurduğu ilişkiye, kararların tutarlılıkla mekâna dönüşmesinden mimari temsil ve yapısal ayrıntılara kadar uzanan bir perspektiftedir.

Son Elemede Ödül Grubunun Dışında Kalan Projeler

Ödül grubunun belirlenmesinde probleme ilişkin araştırma aşamasından proje detaylarına kadar tutarlılık etkilidir. Bu çerçevede proje değerlendirmeleri tasarım problemine yaklaşım, mimari fikir, analiz sonuçlarının projeye yansıtılması, fikrin işlenmesindeki derinlik ve kararlılık, tasarım nüvesinin ve kararlarının ulaştığı mimari ürün ve ürünün ifade edilmesine ilişkin sorgulamalar doğrultusunda gerçekleştirilmektedir. Ödül grubunun dışında kalan projelerin elenmesine neden olan jüri görüşleri aşağıda özetlenmektedir:

2014, 2015 ve 2016’da;

• Olumlu fikir doğrultusunda geliştirilen kurgunun bütüncül olarak nitelikli olmasına karşın mekânsal ilişkilere yansıtılamaması, üst ölçekli kararların mekân, strüktür ve malzeme düzeyinde olgunlaşmaması,
• Nitelikli kurgunun işlevsel tutarlılığı sağlayan mekânsal çözümlere sahip olmaması, çözülmemiş farklı problemleri beraberinde getirmesi,
• Mekânsal kurgunun çevreye bütünleşememesi, bütünle nedensel olarak ilişkilenmemesi,

2015’te;

• Arazi ve programın potansiyelleri/sorunlarının bütünleşmesinde yenilikçi çözümler geliştirilememesi, mekânsal kurgunun çevreye entegre olamaması,

2015 ve 2016’da; Mimari ifade tekniğiyle ilgili olarak plan ve kesitte tasarım kalitesi,

2016’da;

• Kurgu doğrultusunda üretilen mekânların potansiyellerinin değerlendirilememesi, geleceğe yönelik öngörünün geliştirilmemesi,
• Mimari programın senaryoyla yeterince örtüşmemesi.

Ortak Ölçütler Perspektifinden Ödüle Hak Kazanan Projeler

Projelerde sağlanan ölçütler Çizelge 1’de siyah ile, sağlanamayan ölçütler kırmızıyla gösterilmiş, proje dinamikleriyle ilişkili olarak bir tasarım çabasının ve değerlendirmenin okunmadığı alanlar boş bırakılmıştır. Matriste yer alan ölçütlerin ortak platformda ele alınmasıyla, üretilen/üretilecek projeler için kritik noktaların ve hedeflenen kazanımların özetlenmesiyle mimar adaylarına ve eğitim ortamına katkı sağlanması amaçlanmaktadır.

2014 yılında oyçokluğuyla eşdeğer mansiyon kazanan projelerde kurguyu oluşturan üst fikrin, çevreyle ve bağlamla bütünleşmesinin, malzeme kararları dahil kurgudaki devamlılığın ya da mimari temsilin (Şekil 1) jüri tarafından başarılı bulunduğu ancak tasarımlarda bütünün araziyle kurduğu ilişkinin geri planda kalması, çevre analizlerinin tasarıma yansımaması ya da parçaların bütünsel kurguyla yeterince ilişkilendirilmemesinin eleştirildiği görülmektedir.

2015 yılında eşdeğer mansiyona hak kazanan tasarımlarda tasarım laboratuvarı projesi çevreyle bütünleşme ve mekân potansiyelinin değerlendirilmesi anlamında jüri tarafından başarılı bulunurken, kurgunun mekân strüktürü anlamında yeterince olgunlaşmaması eleştirilmiştir. “Üretkent” adlı tasarım taşıdığı metaforik simgesel anlam ve yalın mimari dil yönünden olumlu bulunurken, önemli alanların mekânsal-yapısal düzeyde çözümlenmemesi ve yeterince ifadeli olmayan mimari temsil (Şekil 2) olumsuz olarak değerlendirilmiş; kentsel fuar alanı projesi ise başarılı bulunan konsept tasarımı ve sunuma karşın kurgunun işlevsel tutarlılığa, dil birliğine ve nedensel ilişkiyi sağlayan mekânsal çözümlere yeterince sahip olmaması nedeniyle eleştirilmiştir.

2016’da jüri çözüm senaryosuna karşın üst ölçekli kararların mekâna dönüşememesi, tanımlanan problemin yeterince çözümlenmemesi; fikrin nitelikli mekânsal çözüme ulaşmasına karşın yenilikçi olmaması ve farklı kullanım gereksinimlerinin karşılanamaması yönleriyle oyçokluğuyla mansiyona hak kazanan tasarımları eleştirmiştir. Şekil 3’te görülen mimarlık fakültesi tasarımı konulu projede ise belirlenen kurgu doğrultusunda üretilen kararların ve program gerekliliklerinin var olan yapı ve topografyayla harmanlanarak mekânsal çözüme ulaştırılması jüri tarafından olumlu bulunmuştur.

Her üç yılda özel ödüle hak kazanan projelerin geliştirilmesindeki özgün fikir, kurgunun zengin mekânsal karşılıklara dönüşmesi ve temsile aktarımı (Şekil 4) jüri tarafından başarılı bulunurken, 2015’te “Gölyazı Müzesi” projesinde kurgunun işlevsel bütünlük içerisinde mekânlara ve strüktürel kararlara dönüşememesi eleştirilmiştir.

Üçüncü ödüle hak kazanan projeler 2014 ve 2015’te oybirliğiyle, 2016’da oyçokluğuyla belirlenmiştir. Tasarımlarda probleme kavramsal ve mimari yaklaşım, çevre ve bağlam ile ilişki, yenilikçi ve topografyayla ilişkili zengin mekânsal karşılıklar, üst kurgunun mekânsal çözümlere sahip olması ve proje kurgusunu oluşturan kararları jüri başarılı bulmuştur. “Re-Defined Space Scenarios in Re-Industrialized District” adlı tasarımda çözümün yenilikçi olmaması ya da mimari olgunluğun konut planlarında devam ettirilmemesi eleştirilirken, deniz hamamı (Şekil 5) projesinde kurgunun giriş ve çıkış noktalarında kırılmaya uğraması ve ölçekte yeterince detaylandırılmamış olması olumsuz bulunmuştur.

İkinci ödüller 2014’te oybirliğiyle, öteki yıllarda oyçokluğuyla belirlenmiştir. Bu ödül grubundaki projelerde fikrin dokuya adaptasyonu, çevreyle tutarlı tasarım kararlarının detay düzeyine taşınması, mimari temsil, farklı kullanımlara evrilebilen konstrüksiyon, dokunun probleme yenilikçi bir yaklaşımla adapte edilmesi ya da yenilikçi üst kurgunun alt ölçeğe kadar devamı jüri tarafından olumlu olarak değerlendirilirken, uygulanabilirliğe, kullanıcı profiline, mekânsal ilişkilere ya da üçboyutlu organizasyona (Şekil 6) ilişkin belirsizlikler eleştirilmiştir.

Oybirliğiyle birinci ödüle hak kazanan “Open Air Performance Museum” tasarımında (Şekil 7) alanın işlevi besleyen doğal bir atmosfer olması, yenilikçi üst kurgunun strüktürel detaylara kadar devamı, özgün ve artistik anlatım jüri tarafından olumlu bulunmuştur. Mekân aracılığıyla sergi ve izleyici arasında bir ölçek yaratılması üzerinden geliştirilen “Havacılık ve Bilim Müzesi” tasarımında (Şekil 8) yaklaşımın deneyselliği ve uygulanabilirliği, yapısal detaylara kadar devamı, net ve “ustaca” bir dille temsil edilmesi projenin 2015’te oyçokluğuyla, kavramsal aşamadan bina ölçeğine kadar istikrarlı biçimde devam eden özgün kurgu ve kurgunun alt ölçekte strüktür ve malzeme ölçeğine kadar tutarlılıkla sürdürülmesi ise “The Strawberry Effect” projesinin 2016’da (Şekil 9) oybirliğiyle birinci ödüle değer görülmesini sağlamıştır.

Farklı Kategorilerde Ödüle Hak Kazanan Projelerin Niteliklerinin Değerlendirilmesi

Final elemesinde Ödül grubundaki projeleri öne çıkaran özellikler; üretilen fikrin net olarak ortaya konması ve nitelikli üst kurguya dönüştürülmesidir. Ancak problemin içselleştirilerek yeniden tariflenmesi bütün projelerde okunmamaktadır.

Senaryonun güçlü kuramsal altyapıyla desteklenmesi ilk üç ödüle dahil projeler arasında daha belirgindir. Analiz verileri doğrultusunda kurgunun çevreyle bütünleştirilmesinin ve bağlamla ilişkisinin ödül grubundaki projeleri final elemesinde ayrıştırdığı, mansiyon kategorisindeki bazı projelerde bu ölçütlerin sağlanamadığı görülmektedir. Yenilikçi fikirler üretilmesi ve bu fikirlerin mimari karşılığının yenilikçi yaklaşımla olması ağırlıklı olarak ilk üç ödül kategorisinde daha fazladır. Ancak bu anlamda ikinci ya da üçüncü ödül kategorisinde eleştirilen ya da görüş bildirilmeyen projeler de yer almaktadır. Eşdeğer mansiyon ve özel ödül kazanan 12 projenin 5’inde yenilikçi fikirler yakalanmış, yalnızca biri yenilikçi yaklaşımla mimariye yansımıştır. Özel ödül ve mansiyon kategorisindeki projelerin yarıdan fazlası ana fikrin cesur ve kararlı biçimde mimariye dönüştürülmesi yönünden takdir edilirken, aralarında bu yönde eleştirilen projeler de bulunmaktadır. İlk üç ödülü alan projelerin tamamı cesur ve kararlı bulunurken bu kategoride iki tasarım bazı noktalarda bu tavrın bozulması yönünden eleştirilmiştir.

Mekânların kendi içinde/bütünsel kurguyla nedensel/işlevsel olarak ilişkili olması, kurgunun işlevsel tutarlılıkla alt ölçeğe kadar sürdürülmesi ve strüktürle, malzeme kararlarıyla bütünlüğü birinci ödüle değer görülen projelerin tümünde sağlanmaktadır. Mekânlar arası ilişkiler ve kurgunun alt ölçeğe tutarlılıkla sürdürülmesi ikinci ve üçüncü ödül alan projelerin yarısında başarılı bulunurken, yarısında eleştirilmiştir. Eşdeğer mansiyon ve özel ödüllerde bu ölçütler anlamında eleştirilenler, başarılı olanlara göre daha fazladır.

Jüri mimari temsili iki yaklaşımla değerlendirilmektedir. Bunlar tasarım kararlarının yansıtılmasına ilişkin olgunluk düzeyi ve/ya da sunumun yenilikçi, özgün fikirler barındırmasıdır. Birinci ödül grubunun tamamı olgunluk düzeyine sahipken, birinin sunumu özgünlüğüyle jüri tarafından takdir edilmiş olup, mansiyon ve özel ödüller arasında olgun ve özgün olarak nitelendirilen proje oranı belirgin biçimde daha düşüktür (Çizelge 1).

Az sayıda projede değerlendirilen bir ölçüt süreçte karşılaşılan sorunların yenilikçi kararlarla mimariye ya da potansiyele dönüştürülmesi olup, bu yönde 1. kategoride takdir edilen bir proje, mansiyonlarda potansiyellerin yeterince değerlendirilememesi, belirlenen problemlerin çözümlenememesi yönünden eleştirilen iki proje olmuştur.

Birinci ödüle hak kazanan projeleri öne çıkaran nitelikler;

• Güçlü kavramsal altyapıyla tasarım probleminin içselleştirilerek yeniden tariflenmesi,
• Alanın yaşantısındaki katmanlar, kullanıcı-işlev bütünleşmesi ya da bağlamla kurulan ilişki doğrultusunda yenilikçi yaklaşım geliştirilmesi ve bu yaklaşımın özgün, yenilikçi, cesur mimari karşılığa dönüşmesi,
• Proje alanının ve gerekli işlevlerin gerektirdiği kapsamlı kurguyla başa çıkabilme,
• Üst fikir doğrultusunda mekânların kendi içinde ve bütünle nedensel-işlevsel olarak ilişkili olması, işlevsel tutarlılığının mekân ölçeğinde strüktür ve malzeme detaylarıyla sürdürülmesi,
• Sunumun proje kurgusuyla örtüşen, olgun ve özgün bir temsil düzeyiyle gerçekleştirilmesidir.

Sonuç ve Öneriler

Makalede, son yıllarda Archiprix-TR’de ödül kazanan ve finale yükselen projeler, katılımcı açıklamaları ve jüri tutanaklarına göre belirlenen ortak ölçütler bağlamında yorumlanmıştır. İncelemelerde projelerin çevresine ve işlevsel kurgusuna ilişkin tasarımcı ve jüri yaklaşımına göre kendi dinamikleri çerçevesinde mimari ürüne dönüşüm sürecinin değerlendirildiği görülmektedir. Ortak ölçütlere göre farklı ödül kategorilerinde başarılı bulunan ya da eleştirilen yönler çerçevesinde, bitirme projelerinin niteliğinde belirleyici olan boyutlar (bitirme aşamasında hedeflenen öğrenci kazanımları);

• Çalışma alanı ve konusuna, tasarım problemine özgün bir ana fikirle yaklaşılması,
• Yerleşimin alt işlevlerinin bütünle ve birbirleriyle başarılı bir şekilde kurgulanması,
• Mimari kurgunun bağlama yerleştirilmesi,
• Üst ölçekten alt ölçeğe kadar ana fikrin kararlı ve cesur bir tutumla mekânsal karşılığa dönüşmesi,
• Mimari kurgunun oluşturulması aşamasında yenilikçi fikirler üretilmesi, bilinen işlevlere yenilikçi yaklaşımla örtüşen inovatif mekânsal karşılıklar üretilmesi,
• Tasarımın yapısal detaylarla uygulama aşamasındaki olgunluğa erişmesi,
• Mimari paftalarda kararların olgun, net bir biçimde ifade edilmesi, tasarım niyetinin açıkça ortaya konması, projeyi öne çıkaran bir etken olarak yenilikçi ve özgün temsil fikirler üretilmesidir.

Son öğrencilik deneyiminde, zorlu öğrenim sürecinde edinilen kazanımların aktarıldığı nitelikli bitirme projeleriyle mesleğe adım atmayı hedefleyen öğrenciler için bu boyutların dikkate alınması öneri niteliğindedir. Donanımlı mimar adaylarının mezun edilmesini hedefleyen öğretim kurumları için ise, farklı okulların ortak platformda değerlendirildiği Archiprix-TR’de ödüle hak kazanan projeler üretilmesi artı değer olduğundan, bitirme projelerinde yenilikçi yaklaşımlar geliştirilmesini sağlayan çalışmalar yürütülmesi olumlu olacaktır. Mekânsal ve kentsel ölçekte farklı güncel sorunlara sahip ülkemizde, öğretim kurumları tarafından yenilikçi mimari çözüm arayışlarına olanak veren tasarım problemlerinin belirlenmesi pratik yarara dönüşme olasılığını barındıran olumlu bir çaba niteliğindedir.

Notlar

1.”Archiprix-TR: 20 Yılın Hikâyesi” adlı sunum.

2.Archiprix-TR 2014, Archiprix-TR 2015, Archiprix-TR 2016 Jüri Değerlendirme Raporları.

3.2014 yılında Ertuğ Uçar, Ömer Selçuk Baz, Yrd. Doç. Dr. Deniz Dokgöz, Atilla Kuzu, Bendetta Tagliabue, Ömer Moltay ve Murat Aydınoğlu’ndan oluşan jüri değerlendirmesinde bağlamla ilişki, güçlü fikir, eleştirel yaklaşım, sürdürülebilirlik, sunum vb. ölçütler öne çıkarken, 2015 yılında Nur Çağlar, Brigitte Weber, Kerem Yazgan, Enis Öncüoğlu, Alexandros Kallegias ve Arif Künar’dan oluşan jüri değerlendirmesinde entelektüel yaklaşım, konunun işlenmesindeki derinlik, anlatım teknikleri; 2016 yılında Ahmet Alataş, Alexis Şanal, Mehpare Evrenol, Sevince Bayrak ve Anas Mahli’den oluşan jüri değerlendirmesinde ise araştırma aşamasından detay ölçeğine kadar tutarlılık arayışı önem kazanmıştır.

4.Burak Şahin; 2014.

5.Melek Güneysu; 2015.

6.Gizem Değirmenci; 2016.

7.Ezgi Nalcı; 2016.

8.İrem Coşkun; 2015.

9.Ege Çakır; 2016.

10.Can Öztunç; 2014.

11.Anas Mahli; 2015.

12.Meriç Aslanoğlu; 2016.

Kaynaklar

• Archiprix-TR 2014 Jüri Değerlendirme Raporu.
• Archiprix-TR 2015 Jüri Raporu.
• Archiprix-TR 2016 Jüri Değerlendirme Raporu.
• Archiprix-TR: 20 Yılın Hikâyesi adlı sunum
  (http://www.archiprixturkiye.org/index.php?Did=149)

*Miray Gür, Yrd. Doç. Dr

Uludağ Üniversitesi Mimarlık Fakültesi, Mimarlık Bölümü