Hazırlayan: Baran Gülsün, Mimar

Fransız sosyolog Henri Lefebvre, tasarımcının tasarladığı mekan ile kullanıcının deneyimlediği mekan arasındaki çatışmaya işaret eder. Toplumsal ilişkiler ve gündelik hayatın dönüştürücü potansiyeli göz ardı edilerek, kağıt üzerinde ve kar amaçlı üretilen mekanı “soyut mekan” (abstract space) olarak tanımlar. Karşısına koyduğu “somut mekan” (concrete space) ise yaşanan, deneyimlenen mekandır (1). Somut mekan, günlük, basit eylemlerden toplumun özel günlerine ve önemli etkinliklerine; düşünmeden, istemsizce gerçekleştirilen günlük rutinlerden örgütlü toplumsal faaliyetlere kadar kentin dinamizmine sahne olurken aynı zamanda bu eylemsellik ve toplumsal ilişkiler tarafından dönüştürülür.

“Lefebvre, kentin sınırlarını belirleyen ve onu soyutlaştıran mekanizmaları analiz ederken, belirlenen bu sınırları üreten sistemleri göstermeye çalışır ve mekanın soyut yapısının karşısına deneyimin önemini ve gündelik hayatın potansiyellerini yerleştirir. 1960’ların sonunda geliştirdiği “kent hakkı” kavramı da iktidarın soyutlamalarıyla mücadelenin işareti niteliğindedir. Mekanı üreten mekanizmaların karşısına kentlinin özgürlük hakkını, toplumsallaşma içinde bireyselleşme, yerleşme ve erişim hakkını, bunların yanı sıra çalışma, eğitim, sağlık, konut, dinlenme ve yaşama hakkını içeren kent hakkını; kısacası bir lüksü değil zarureti çıkarır” (2).

Mimarlığın toplumsal, sosyal konumunun ve sorumluluğunun farkındalığına paralel olarak önem kazanan “katılımcı mimarlığı”, farklı yaklaşım, yorum ve yöntemleri içermesi sebebiyle tek bir tanıma indirgemek mümkün olmasa da, temelde kullanıcıların deneyimlediği çevrenin tasarımı ve inşası hakkında doğrudan veya dolaylı yolla söz sahibi olması olarak tarifleyebiliriz. Her geçen gün örnekleri çoğalan katılımcı mimarlık pratikleri, tasarımcı-kullanıcı ilişkisini yeniden yapılandırarak farklı yöntem ve araçlarla kurulmasını sağlamayı ve kullanıcıyı edilgen rolden çıkararak tasarım sürecinin önemli bir aktörü haline getirmeyi hedefliyor. Ancak, mimarlığın katılımcı süreçlerle üretimi, günümüz Türkiye’sinde mimarlık alanında “popüler”  hale gelmiş olsa da tekil örnekler üzerinden konuşulmaktan öteye gidemiyor ve sürecin -ana hatlarıyla dahi olsa- oturduğundan, sistemleştiğinden veya tatmin edici bir cevap oluşturduğundan bahsetmek zor. Mimarlığın, toplumun sosyal ve kültürel yapısının bir tezahürü olduğu göz önünde bulundurulduğunda, bu durum, toplumda yerleşik bir demokrasi kültürünün bulunmaması ve mimarlığın etkinlik alanının üst-orta sınıfa dahil bir azınlıkla sınırlı olmasıyla yakından ilişkili. Çok daha temel sorunlarla yüzleşen sınıfın hayatında mimarlığa ne kadar yer olduğu büyük bir soru işareti.

Bilkent Üniversitesi’nden Dr. Serpil Özaloğlu ve Dr. Nilgün Fehim Kennedy, düşük gelir gruplarının çocuklarıyla düzenlenen atölye çalışmalarıyla üretilen Çocuk Çekim Merkezi projesini konu alan “Katılımcı Mimarlık: Nereye Kadar?” (3) başlıklı yazıda projenin başarısız olma nedenlerinden birini şu şekilde belirtiyor: “…Yetişkin mahalleliye gelince, onlar projenin amacının ne olduğunu bir türlü anlamamışlardır. Çünkü kendi mahallelerinde çocuklar için yapılacak bir açık alanın nasıl olması gerektiğine ilişkin önyargıları vardır. Fakat bundan daha da önemlisi, onlar ÇÇM gibi bir merkezi kendi mahalleleri için acil ihtiyaç listesine koymamışlardır. Onların kaygıları, gelir seviyelerini nasıl artırabileceklerine, büyükşehir belediyesinden kış için nasıl kömür yardımı alacaklarına, gecekondularının olduğu bölge için imar planı yapıldıktan sonra kendi evlerinin metre karelerini nasıl koruyacaklarına ve arsalarının yerine apartman inşa ettirip ettiremeyeceklerine ilişkindir. Sürekli bir iş sahibi nasıl olacaklarına, kadınların içen kocalarını nasıl içmekten vazgeçireceklerine ve büyük erkek çocuğun babayı taklit etmesini nasıl engelleyeceklerine ve benzeri sorunlara ilişkindir. Bu durumda yetişkin mahalleliler için, muhtarın dışında, proje neredeyse hiçbir anlam taşımamıştır. Muhtar projenin uygulanabilme düşüncesini sevmiş, fakat gerçekleşebileceğine hiç inanmamıştır. Aslında çocuklar da uygulama konusunda muhtarın inancını paylaşmışlardır.”

Ek olarak, karar vericilerin katılımcı süreçlerin uygulanmasına yönelik yaklaşımları da önem taşıyor. Literatürde önemli yere sahip örneklerin hemen hepsinin hikayesinde inisiyatif kullanan yöneticilere ayrı bir parantez açılıyor. Bu örneklerden biri, Avrupa’daki ilk “açık yapı”lardan biri olan Frans van der Werf’in “Molenvliet” projesi. Frans van der Werf, belediye başkanının sorumluluk üstlenerek projeye destek olduğunu ve bürokratik onayları sağlayarak projeyi mümkün kıldığını belirtiyor (4).

Hollanda’nın Dordrecht şehrindeki Papendrecht kasabasında, orta ve alt gelir grubuna yönelik, katılımcı bir süreçle tasarlanan ve uygulanan Molenvliet konut grubunda yaşayacak ailelerin her biriyle, birer saatlik ikişer görüşme gerçekleştirilmiş. Bu görüşmelerle ailelerin yaşam tarzları, hobileri ve mekansal tercihleriyle ilgili bilgi edinilmiş ve her birinin kendilerine ayrılan sınırlar dahilinde, mimari danışmanlık eşliğinde kendi yaşam alanlarını tasarlamaları sağlanmış. Sonuç olarak 67 farklı tipte 127 daire üretilmiş. Farklı daire tipleri arasında ortak bir dil oluşturmak amacıyla her aileye cepheler için sekiz çift renk tercihi sunularak birini seçmeleri istenmiş.

Dünya genelinde, neo-liberal mimarlık pratikleri ile kentlerin salt yatırım sahası olarak algılandığı, mimarlık ürünlerinin pazar değerleri üzerinden öne çıktığı ve mahallelerin soylulaştırılarak kültürel ve demografik yapılarının tahrip edildiği günümüzde, alternatif bir mimarlık üretim biçimi olarak katılımcı mimarlığı önemli bulduğumuzdan bu konuyu ele aldık ve farklı coğrafyalarda katılımcı süreçlerle üretilen örnekleri derledik.

Kaynaklar
1. Hacıalibeyoğlu, F.,  “Kentsel Mekan Oluşumunda Kullanıcı Katılımı”, TMMOB 2. İzmir Kent Sempozyumu, 2013

2. Ata Bektaş, L., “Şehirciliğin Soyut Mekanı vs Gündelik Hayatın Toplumsal Mekanı”, XXI, Mayıs 2017

3. Özaloğlu, S., Kennedy, N.F., “Katılımcı Mimarlık: Nereye Kadar”, Mimarlık Dergisi 346, 2009

4. İncedayı D, Şahinler, M., “Frans van der Werf: Benim Tasarım Anlayışımda Birliktelik İçerisinde Özgürlük Fikri Yatıyor” , Mimar.ist 59, 2017