Dünya şehirlerinin merkezi bölümlerinde kümelenen, çok yönlü sorunlara karşı kamu yararı ve kullanımını temel alan politika ve uygulamalar büyük ölçekli kentsel dönüşüm/yenileme çalışmalarını gündeme taşımaktadır. Bu çalışmalara kentin cazibesini ve yaşam kalitesini artırma, ekonomik yatırımlara canlılık kazandırma, altyapı sistemini yenileme, ulaşım yükünü, karbon salımını azaltma gibi hedefler meşruluk kazandırmaktadır. Geçtiğimiz 10 yılda kentlerin kıyı, nehir, dere gibi su örüntülerine ve geçmişlerine bağlı olarak yeniden tanımlanması ve dönüştürülmesi yaşanmaktadır. Kamu yatırımları, akademik çalışmalar, proje yarışmaları ve planlama-tasarım programlarında yürütülen proje stüdyolarında bu yönde çalışmaların gündemde olması, kentlerin çok boyutlu sorunlarını çözme ya da azaltma, dokusunu ve yaşamını yeniden tanımlama ve kurgulama kaygılarından temellenmektedir. Bu çerçevede, Madrid (İspanya) şehrinin merkezi bölümünde ihmal edilmiş, altyapı sistemi ve araç trafiğinin çok yönlü baskısı altında kalan “Madrid Río Bölgesi” makalenin içeriğini oluşturmaktadır. Bölgeye yönelik geliştirilen çalışma planlama-tasarım ve mühendislik disiplinlerinin pratiklerini ilişkilendiren kompleks bir projelendirme sürecini içeriğinde barındırmaktadır.

Proje Fikrinin Ortaya Çıkması

Hızlı nüfus artışı ve buna bağlı özel araç kullanımı 1970’li yıllarda Madrid şehrinde yeni ulaşım arterlerini ve beraberinde ulaşım kaynaklı sorunları gündeme getirmiştir. Merkezi yönetim kararıyla yapılan çok şeritli kara yolu (M-30), şehrin bütün trafik yükünü üzerine almıştır. Kentin içinden geçen Manzanares Nehri ile ilişkisi ve nehrin iki bölgesinin erişimi engellenmiştir.

Erişim yanında ulaşım kaynaklı gürültü ve hava kirliliği sorunlarına halkın tepkisi 2003 yılında sonuç vermiştir. Madrid hükümeti yerel seçimden sonra 40 km uzunluktaki M-30 ring karayolunun ve nehrin kenarından geçen bölümünün (8 km) tünelle yer altına alınmasına karar vermiş ve 2004 yılında çalışmalara başlanmıştır. Proje kapsamında 4 bölgede 14 ayrı proje çalışması yürütülmüş ve 2007 yılında tamamlanmıştır. Bu çalışmaları takiben kent halkının katılımcı olduğu nehir ve çevresini kapsayan proje çalışmaları başlamış ve 2008 yılında halkın görüşüne sunulmuştur. Gerekli revizyon çalışmaları yapıldıktan sonra Madrid Kent Konseyi Şehir Planlama Bölümü Manzanares Nehrini tekrar kazanmayı öngören projeyi başlatmıştır. 2005 yılında konseyin düzenlediği 2 aşamalı uluslararası proje yarışmasını kazanan Madridli Burgos&Garrido, Porras&La Casta ve Rubio&Álvarez-Sala mimarlık büroları ile birlikte West 8 peyzaj mimarlığı/kentsel tasarım firması proje çalışmasını gerçekleştirmiştir. 8 yıllık planlama, tasarım ve uygulama sürecinin ardından Madrid Río’nun son bölümü 2015 yılında halka açılmıştır. Kent ekosistemine ve sosyal yaşama sağladığı katkılardan dolayı kent halkı tarafından “reformcu proje” olarak değerlendirilmiştir (Şekil 1) (Franchini&Arana; 2011, Madrid City Council; 2012).

Proje Stratejileri

M-30 ulaşım sisteminin yer altına alınmasıyla başlayan Madrid Río Projesi’nde, kentin içinden geçen nehir ve çevresinin altyapısını, kamusal mekanlarını ve sosyal yaşamı iyileştirme yolunda aşağıdaki stratejiler ortaya konmuştur:

• Nehir aksı ve çevresinde yeni bir kent merkezi ve öteki bölgelerle bağlantıyı güçlendirecek yaya odaklı kentsel yaşam kurgusu oluşturmak,
• M-30 karayolunun ve tünellerle yer altına alınmasının yol açtığı alt/üst yapı sorunlarının ve nehir altyapısına yönelik sorunların bütünleşik çözümlenmesi,
• Nehrin iki bölgesi arasındaki kopukluğu gidererek geçiş ve buluşma bölgesi oluşturmak ve kentin sosyo-ekonomik yönden farklı bölümlerinin birbirleriyle ilişkisini kurmak,
• Nehir boyunca kamusal mekanları ve yaya erişim olanaklarını, var olan parklara yenilerini eklemleyerek mekan ve yaşam kalitesini artırmak,
• Tarihi ve kültürel mekanlarını ve mimari öğelerini yeniden işlevlendirerek kullanım olanaklarını ve cazibesini artırmak,
• Spor alanları, tarihsel ve kültürel önem taşıyan yerler üzerinden kent halkının ve mahallelerin birbirleriyle ve nehir peyzajıyla olan ilişkisini güçlendirmek,
• Nehir aksı boyunca su ve yeşilin sürekliliğine dayanan ekolojik koridor oluşturmak,
• Suyun geri dönüşümlü kullanımını ve nehrin temizlenmesini sağlayarak suyun kalitesini artırmak,
• Nehir yatağında su akışını kontrol ederek su baskını tehdidini azaltmak.

Projenin İçeriği

Çalışmada, nehir havzası ve Madrid şehri ilişkileri nehir üzerinden ve tarihsel bağlamda analiz edildi. Proje çalışması, M-30 karayolu ağının nehir çevresinde yeraltına alınması ve proje alanı üzerinden kenti dönüştürmek üzere 2 farklı ancak birbirini izleyen aşamadan oluşmuştur. Nehir peyzajının kentle ve tünelle ilişkisi altyapı sistemi üzerinden kurulmuştur. Nehrin kıyı bölümleri tünellerle bağlantılı tasarlandığı için kanalizasyon, giriş-çıkışlar, havalandırma, elektrik gibi altyapı kullanımları bütünleşik çözümlenmiştir.

Proje 5 kategori (süreklilik, açık mekanlar, kentsel hizmetler, nehir, yollar) altında 142 plandan oluşmaktadır. Kategorilerin her biri farklı bir çözümü ele almış ve alt projeler (New York City Global Partners; 2012) tünelde kentin altyapı sisteminin tesisi, su baskınından koruma sistemi, yağmur suyunu toplama ve temizleme sistemini yenileme, 21 köprü konstrüksiyonu, açık-yeşil mekan oluşturulması vb. halinde uygulanmıştır. Proje 1 milyonun üzerinde kentlinin yaşam kalitesini artırmaktadır (Burgos&Garrido, Porras La Casta, Rubio&Álvarez-Sala, West 8; 2015). 2007 yılında havaya salınan sera gazlarının 35.000 ton azaldığı saptanmış, 2037 yılında ise 64.800 ton azalacağı tahmin edilmektedir.

Madrid’in merkezi bölgesinden geçen nehir aksı boyunca (8 km uzunluğunda) M-30 karayolunun yer altına alınması sonucunda, 120 hektar büyüklüğünde yeni kamusal mekanlar oluşturulmuştur (Şekil 2).

Arazi morfolojisini önemli ölçüde değiştiren ve zorlayan altyapı çalışması, planlama ve tasarım çalışmalarını yönlendirmiştir. Altyapı ve tünel sisteminin oluşturduğu parçalı yapı ve sorunları açık-yeşil mekanların birbirleriyle bağlantısı sayesinde çözümlenmiştir. Kentin arıtma istasyonlarından ve metro hatlarının drenaj sistemlerinden gelen suyun döngüsü park sisteminde sürdürülmüştür.

Kent ölçeğinde nehir ile kent bağlantısı farklı yapı tipolojileri ve birbirleriyle bağlantısı sağlanan açık-yeşil mekanlarla sağlanmıştır. Yeni bir yaşam ve erişim sistemi üzerinden çevredeki mahallelerin yaşam kalitesi artırılmıştır. Ulusal öneme sahip miras alanları korunarak yaşatılmıştır. Altyapı sistemi yanında kent ölçeğinde uzun vadede olumlu değişiklikleri gerçekleştirme potansiyeli olan alanlar üzerinden tasarım çalışmaları yürütülmüştür.

Altyapı çalışmalarına ve kentle ilişkilere bağlı olarak nehrin iki yakasında farklı tasarım programları uygulanmıştır. Kent merkezine uzanan en kesitte 2 koridor ve yaya ağı oluşturulmuştur. Kentin tarihiyle Matadero, Arganzuela Parkı ve Virgen del Puerto Bahçeleri’nin restorasyonu ve/ya da uygulaması sayesinde bağlantı sağlanmıştır. Nehrin öteki yakasında (Salón de Pinos) nehirle ve tarihi köprülerle bağlantılı olarak 19. yy bahçe ve peyzaj sanatı uygulanmıştır.

Kamusal mekanlar içinde bulunduğu doğal ve kültürel potansiyele bağlı olarak farklı yaklaşımlarla tasarlanmıştır. Nehir aksında süreklilik sağlanmakla birlikte “nehir yatağı – kamusal mekanlar – kent bölümü ve merkezi” kesitinde farklı peyzaj tipolojileri ve yaşam senaryoları söz konusudur. Bu yaklaşım nehir aksında tek düze bir tasarım programı yerine farklı deneyimlerin yaşanmasını sağlamakta, en kesitlerdeki daralma ve genişlemeler sosyal yaşamı ve de nehir peyzajı ile kent bölümleri arasındaki iletişimi çeşitlendirmektedir (Şekil 3).

Proje alanında sosyal yaşamın niteliğini ve içeriğini zenginleştirmek üzere; spor alanları, meydan, kafe ve restoranlar, meyve bahçeleri, kent plajı, çocuk oyun alanları (Şekil 4), yaya ve bisiklet yolu (30 km) ve nehir üstünde 11 geçiş programa alınmıştır.

Madrid Río Projesinde nehir ile kent arasında ilişkiyi sağlamak üzere, 6 köprü, 13 eski geçit ve otoyol köprülerinin bulunduğu 35 köprünün iyileştirilmesi, baraj ve geçitlerin inşası (New York City Global Partners; 2012), 5 tarihi barajın ve 2 köprünün (Puente de Segovia ve Puente de Toledo) yenilemesi yapılmıştır. Yeni yapılan 13 km uzunluğundaki su boruları, 27 su taşkın deposu ve kanalizasyon sisteminde özellikle bitkilerin kullanımıyla su kalitesi artırılmaya çalışılmıştır.

Nehir havzasında bulunan ve kentsel ortama adapte olabilen bitki türleri kullanılmıştır. Bitkilendirme çalışmaları Salón de Pinos’un bulunduğu yeşil koridorda, 1.700 hektarlık ormanlık arazide ve nehrin sol tarafındaki geniş şeritte yapılmıştır. 35.000 ağaç, 2.000 ağaççık, 400.000 çalı kullanılmıştır.

Proje çalışmasında ekolojik, tarihi ve sosyo-kültürel yönden önem taşıyan unsurlar ve/ya da mekanlar odak alınarak tasarım çalışmaları yapılmıştır. Bu unsur ve mekanlardan bazıları aşağıda kısaca ele alınmıştır:

Puente Monumental de Arganzuela: Manzanares Nehri üzerindeki en uzun köprü olup “Río’nun Mücevheri” olarak adlandırılmaktadır. Koni şeklindeki yapıdan oluşan bu köprü, parkın üstünde ve kentin çevresinde seyir alanları oluşturmaktadır (Şekil 5 ve 6) (Rinaldi; 2011).

Puente de Segovia Köprüsü: II. Felipe zamanında (1572-1588) mimar Juan de Herrera tarafından yapılmış, şehrin en eski köprüsüdür (Şekil 7).

Matadero Madrid: 1921 yılında mimar Luis Bellido tarafından matadorlar ve çiftlik hayvanları için tasarlanmıştır. Eski mezbahane, günümüzde yeniden işlevlendirilerek çağdaş kültür-sanat merkezi olarak kullanılıyor (Şekil 8).

Bunların yanında; Huerta de la Partida Meyve Bahçesi, Puentes Cascara, Virgen del Puerto Parkı, Arganzuela Parkı ve Salon de Pinos gibi önemli yerleri vardır.

Sonuç

Büyük ölçekte kentsel onarım ve yenileme çalışması olan proje, mimarlık, peyzaj mimarlığı, kent planlama ve tasarımı ve mühendislik disiplinlerinin birlikte çalışarak kenti dönüştürme potansiyelini ortaya koymaktadır.

“Nehir havzası-kent-mahalleler” ilişkisinin nehir üzerinden sağlandığından hareketle; nehir odaklı proje çalışması “bölge-altyapı-kentsel dönüşüm” üçgeninde kent metabolizmasını oluşturmayı hedeflemektedir.

Not: Kompleks ve yenilikçi bir altyapı-tasarım çalışması olan Madrid Río Projesi, 2010 yılında EXPO Şangay’da sergilenmiştir. Birçok ülkeye (Polonya, Rusya, Çek Cumhuriyeti, Romanya, Macaristan, Fransa, İtalya gibi) örnek olmuş, benzer çalışmalar bu ülkelerde de uygulanmıştır. Ayrıca 9 Kasım 2015’te Harvard Lisansüstü Tasarım Okulu (Harvard GSD) 2 yıl arayla verdiği, dünya çapında prestiji olan 12. Veronica Rudge Kentsel Tasarım Yeşil Ödülü’ne (12th Veronica Rudge Green Prize in Urban Design) Madrid Río Projesini değer buldu. Jüri üyeleri kent ve çevresini dönüştürme yolunda planlama ve uygulama altyapı potansiyelini değerlendirdiği için bu projeyi ödüllendirdi. Jüri başkanı Prof. Rahul Mehrotra (Kent Planlama ve Tasarımı Bölümü, Harvard GSD) “günümüz çağdaş kentlerinde yeni altyapı sistemi oluşturmayı kenti onarma ve yenileme yolunda bir olanak olarak gören bu tasarım müdahalesini değerli bulduğunu” (Harvard GSD, 2015) ifade etmiştir.

Kaynaklar

• Burgos&Garrido, Porras La Casta, Rubio&Álvarez-Sala, West 8 Madrid Río: 12th Veronica Rudge Green Prize in Urban Design, Harvard Graduate School of Design, Cambridge, pp. 1-20, 2015.
• Franchini, T.; Arana, J.; “The mega blue-green network: Madrid River Project”, 47th ISOCARP Congress, Wuhan, China, 2011. (Erişim Tarihi: 24.4.2016, http://www.isocarp.net/Data/case_studies/1872.pdf).
• Harvard GSD; Madrid Río wins 2015 Veronica Rudge Green Prize in Urban Design, 2015. (Erişim Tarihi: 23.05.2016, http://www.gsd.harvard.edu/2015/11/madrid-r-o-wins-2015-veronica-rudge-green-prize-in-urban-design).
• Madrid City Council; The Madrid Río Project. Madrid, Spain, 2012.
• New York City Global Partners; Best practice: Large-scale green space reclamation plan, Şubat 2012. (Erişim Tarihi: 14.3.2016, http://www.nyc.gov/html/ia/gprb/downloads/pdf/Madrid_Madrid RíoProject.pdf).
• Rinaldi, M.; Arganzuela footbridge by Dominique Perrault, 2011. (Erişim Tarihi: 21.08.2016, aasarchitecture.com/2012/08/arganzuela-footbridge-by-dominique-perrault.html).

Şekillerin Kaynakları

Şekil 1: http://www.urbanistdispatch.com/458/highway-to-greenway

Şekil 2: Huerta de la Partida Orchard: Madrid Rio / Burgos & Garrido, Porras & La Casta, Rubio & A-Sala and West 8, in ArchEyes, August 8, 2016, http://archeyes.com/madrid-rio/

Şekil 3: Virgen del Puerto Park (2011, Nisan)
https://burgosgarrido.files.wordpress.com/2011/04/mrio-jvp-02.jpg

Şekil 4, 5, 6: Adnan Kaplan’ın koleksiyonundan

Şekil 7: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Madrid_-_Segovia_Bridge.jpg

Şekil 8: https://www.flickr.com/photos/mataderomadrid/8102320705