Giriş
Kentlerdeki değişimi anlamak ve yorumlayabilmek için dünya ekonomisinde meydana gelen sosyo-ekonomik değişimleri, kentlerin dünya ekonomisi içindeki konumlarını, kentleşme süreçlerine ilişkin değişen felsefi bakış açıları çerçevesinde değerlendirebilmek gerekmektedir. Son 20-30 yıllık süreç içerisinde ülke ekonomilerinin içinde bulundukları ekonomik kriz ortamı, siyasi, politik, sosyal ve ekonomik alanda yeni yaklaşımların ve yapılanmaların tercih edilmesine neden olmuş; küresel ortam içerisinde, ulus devletin değil, “yer”lerin önemi artmış; Neo-Liberal politikalar çerçevesinde yeni gelişme dinamikleri belirlenmiştir. Bu çalışmada, siyasal olarak sosyalist felsefe ile yönetilmiş bir kentin neo-liberal ekonomi ve siyasi politikaları benimsemesi sonucunda yeni sisteme, kültür endüstrisi ve turizm sektörü üzerinden eklemlenme biçiminin tartışılması amaçlamıştır. Bu çerçevede Çek Cumhuriyeti’nin başkenti Prag kentinde geçtiğimiz yirmi yılda, kültür endüstrisi kapsamında ön plana çıkarılan kentsel, tarihsel ve kültürel öğelere yer verilerek, kentteki yapısal değişimin etkileri değerlendirilecektir.

Kültür Endüstrisinin Gelişim Süreci ve Nedenleri
1970’lerde yaşanan Dünya Ekonomik Bunalımı özellikle gelişmiş ülkelerin pek çoğunda sanayi sektöründe gerilemeye neden olmuş ve gelişen bilgi iletişim teknolojileri sayesinde üretim, işgücü ve üretim maliyetinin en aza indirilebildiği yerlerde gerçekleştirilmeye başlamıştır. Buna bağlı olarak, Avrupa’nın eski sanayi kentlerinde sanayisizleşme, ekonomik gerileme, işsizlik gibi sorunlar yaşanmıştır (Harvey; 1996, Hall; 2005).  Yeniden yapılanma olarak adlandırılan düzen içerisinde Avrupa’nın pek çok kentinde ekonomik canlanma amacıyla farklı sektörel gelişme dinamikleri yaratılmaya çalışılmıştır. Bu stratejiler genel olarak, ileri teknolojilere dayalı yeni sanayi gelişmelerine, eğitim sektörüne, kültür, turizm ve yaratıcılık odaklı endüstrilere odaklanmıştır.

Söz konusu yeniden yapılanma süreci felsefi yaklaşımları ve yaşam biçimlerini de etkilemiştir. Modern dönem pek çok yatay ve dikey farklılaşmanın, farklı kurumsal, normatif ve estetik dünyaların gelişiminin, bilim ve yaşamın, sanat ve popüler zevklerin, yüksek ve alt kültürün çoklu ayrışmasının yaşandığı bir dönemdir. Post-modern dönemde ise günlük yaşam estetikleştirilmiş, temsiller ve gerçeklikler arasındaki ilişkiler ile ilgilenilmiş, yerellikler ve otantik çevreler daha fazla önem kazanmıştır (Urry; 1995). Otantizm ve yerellikler bazen yerinde, yeniden canlandırılmaya çalışılırken, bazı örneklerde ise başka bir yerdeymişsiniz hissini yaratan çevreler yaratılmıştır. Eco’ya (1986) göre gerçek otantik çevreler, hiper gerçeklik içinde gezinir hale gelmişlerdir. Dolayısıyla, post-modern paradigma açısından kentlerin, kültürün, tarihin, yerelliklerin önemi daha da artmış ancak bütün bu kültürel unsurlar, ekonomik kriz ortamında pazarlanabilir öğeler olarak da değerlendirilmiştir. Artık yerel ve küresel, birbirleri ile çok sıkı bir bağlantı sergilemektedir çünkü yerel kültürel unsurlar, küresel ekonominin sürdürülebilirlik araçlarından bir tanesi haline gelmiştir. Bu nedenle, özellikle 1990’lardan sonra pek çok kentte yerelliklerin ön plana çıkarılıp kültür endüstrileri kapsamında değerlendirilmeleri için önemli stratejiler geliştirilmiştir.     

Sürecin tarihi ve kültürel çevre üzerinde çeşitli olumlu etkileri olmuştur. Yerlerin simgeleri ve yöresel mimarlık daha dikkat çekici hale gelmiştir. Ayrıca yönetim birimlerince yerel özelliklerin, kültürlerin korunmasına yönelik çeşitli politika oluşturma çalışmaları gerçekleştirilmiştir. Reynolds (1988) ise bir takım yerlerin turistik açıdan önem kazanmasının o yerlere başka avantajlar da sağladığını, ziyaret edilen yerlerin aynı zamanda yaşamak ve çalışmak için de tercih edilen yerler haline gelmesinin kente başka artı değerler eklediğini belirtmiştir (Urry; 1995). Kültür endüstrilerinin gelişimi turizm sektöründeki gelişmelere paralel olarak tarihi mirasın korunması ve iyileştirilmesine de ivme kazandırmıştır. Daha çok sayıda sivil mimari örneği yapı tescillenmiş ve çok sayıda müze açılmıştır. Ayrıca, tarihi mirasın korunması, iyileştirilmesi sonucunda elde edilen turistik kazanımlar ile ticari cazibe odakları yaratılmıştır. 

Urry’ye (1995) göre bir kentin tarihi mirasının yeniden sunumunun gerçekleştirilebilmesi için şu koşulların sağlanması gereklidir: Farklı dönemlere ait çekici ve iyi korunmuş tarihi yapı potansiyelinin var olması; bu binaların turistik alanlardaki kullanımlar ile uyumlu olması. 

Ancak kültür endüstrilerinin ve turizm sektöründeki gelişmelerin tarihi kentsel çevrelerde ve sosyal yapı üzerinde bir takım olumsuz etkileri de olmuştur. Bunların başında yerel halkın söz konusu ekonomik canlanmadan yarar sağlayamaması, bazı toplumsal grupların işlev değişikliklerine ve artan kentsel ranta bağlı olarak yerinden edilmesi (soylulaştırma), tarihi yapı stoğunun işlev değişikliklerine bağlı olarak özgün özelliklerini yitirmesi ve yıpranması gelmektedir.

Prag Kentinde Kültür Endüstrisinin Gelişim Süreci
Bu çalışmada, Prag kentinde 1990’lardan sonra kültür endüstrisinde meydana gelen değişimler ile kentte kültür endüstrisinin gelişim süreci ve stratejilerinin tartışılması amaçlanmıştır. Ancak öncelikle, kentin ekonomik ve politik gelişim süreci kısaca değerlendirilecektir.

Avrupa’nın Post-Komünist ülkelerinin başkentlerinden olan Prag kentinde 1989’dan sonra endüstriyel kentten, post endüstriyel kente doğru bir geçiş yaşanmıştır. Bu geçişte turizm ve hizmetler sektörlerinin oldukça etkili olduğu belirtilmektedir. Böylelikle, Eurostat 2006 yılı verilerine göre Prag, Avrupa Birliği içinde gelişme gösteren ilk 12 bölge içerisinde yer almıştır. (Hoffman & Musil; 2009)

Prag kenti uzun dönemler komünist rejim ile yönetilmiş ve buna bağlı olarak kentte turizm sektörü uzun dönem gelişememiştir. Turizm ve hizmetler sektöründeki gelişmeler politik ve ekonomik sistemlerde meydana gelen liberalleşme ile gerçekleşmiştir. Çekirdek Avrupa bölgesi kentlerinden farklı olarak Doğu Avrupa merkezi kentlerinin kentleşme sistemi daha zayıf gerçeklemiş, bu kentlerde sanayi, Kuzeybatı Avrupa kentlerinden farklı biçimde gelişmiştir. Örneğin, sanayi özellikle başkentlerde yığılma göstermiştir. 19. yüzyılda, Habsburg Monarşisi’nin izlendiği Viyana, Budapeşte ve Prag bu dokunun en iyi örnekleridir. 1871’de Prag nüfusunun %25’i sanayi sektöründe çalışmıştır. 20. yy başlarında ise bu kentler bölgenin en güçlü sanayi merkezlerine dönüşmüşlerdir. 1930 yılı verilerine göre kentte sanayi sektöründeki istihdam, bütün istihdamın %37’sini oluşturmuştur.  Prag kentinin sanayi yapısı Çek Cumhuriyeti’nin Komünist rejim döneminde de artış göstermiştir. Stalinci sanayileşme modeli ise 1950’lerden başlayarak Çekoslovakya’da da uygulanmaya başlamıştır. Özellikle mühendislik ve metalürji sanayine odaklanılmıştır.  Ancak 1980’lere doğru kentteki işgücü dağılımında sanayi sektöründe azalma, hizmetler sektöründe ise artış gözlenmiştir. Ancak yine de sosyalist rejimin sonuna kadar bir sanayi kenti olarak kalmıştır. 1989 yılından başlayarak Komünist rejimin çöküşünden sonra, kentin yapısında radikal bir değişim gerçekleşmiştir. Kent sanayi merkezinden hizmetler ve turizm kentine dönüşmüştür.  1991 yılında kentte turizm sektöründe çalışan sayısı 9000 iken, 1999’da 16.000, 2005 yılında ise yaklaşık 30.000 kişiye ulaşmıştır (Hoffman & Musil; 2009).

Ancak tarihi çekirdekte meydana gelen işlevsel dönüşüm sonucunda alanın büyük bir kısmında sosyal yapı değişime uğramıştır. Turizm sektöründeki bütün gelişmelere karşın toplumsal kutuplaşma engellenememiş, turizm sektöründeki gelişmeler kent merkezinde suç olaylarının artışına neden olmuş ve yerel halkın yaşamını olumsuz biçimde etkilemiştir (Hofffman; Fainstain&Dennis; 2003).

Prag Kentinde Kültür Endüstrisinin Gelişimini Destekleyici Mekansal Uygulamalar
Post-Komünist bir kent olan Prag kentinde kültür endüstrisinin gelişimi kentin mekânsal yapısında da değişikliklerin gerçekleştirilmesini gerekli kılmıştır. 1989 yılında komünist rejimin çöküşü ile birlikte kentin kültür endüstrisindeki gelişmelerini ivmelendirmek için öncelikle altyapı ve ulaşım gibi çeşitli düzenlemeler yapılmıştır. Ayrıca küresel sermaye ile kurulan ilişkiler çerçevesinde çok sayıda otel inşaatı gerçekleşmiştir.

Prag kentinde kültür endüstrisine eklemlenme projesinin bir başka önemli kısmını ise kentin tarihi mekansal potansiyelinde gerçekleştirilen uygulamalar oluşturmuştur. Bu kapsamda tarihi çekirdek olarak tarif edebileceğimiz merkezdeki tarihi binaların cephelerinde renovasyon uygulamaları yapılmıştır. Tarihi binalarda gerçekleştirilen müdahalelerin yanı sıra kentin önemli meydanları düzenlenmiş ve kentin tarihi önem taşıyan yerleri yeniden inşa edilmiştir. 19. yüzyıl apartmanlarının restore edilerek lüks otellere dönüştürülmesi ise kenti üst gelir grubu tüketiciler için çekici kılmıştır. Prag kenti tarihi kaleleri, kuleleri, meydanları, galerileri, müzeleri, kiliseleri ve heykelleri ile kültür turizmi açısından çok önemli bir kente dönüşmüştür (Resim 1, 2, 3, 4, 5).

Prag kentinin tarihi merkezinde gerçekleştirilmiş olan çok sayıdaki renovasyon çalışmasına ve kentin turistik anlamda tanıtımına katkı sağlayan bir başka unsur ise kentin tarihi merkezinin 1992 yılından beri UNESCO Dünya Miras Listesi’nde yer almasıdır. Ayrıca tarihi çekirdeğin 2. Dünya Savaşı’ndan pek fazla zarar görmemiş olması nedeniyle merkezde çok sayıda tarihi yapı varlığını sürdürmektedir (Resim 6). 

Kültürü ve Tarihi Yeniden Sunmak
Prag kenti bugün kültür endüstrisi açısından önemli bir konumdadır. 1980’lerden sonra kentlere imaj kazandırma projelerinin önemli örneklerinden birisidir. Tarihi mirası, kentin bugün “Altın Şehir”, “Masal Şehri”, “Avrupa’nın Kalbi” gibi imge ve deyişler ile anılmasına neden olmuştur.

Farklı siyasal sistemler ve kültürel birikimlerin temsillerin izlenebildiği kent ziyaretçi açısından çok çekicidir çünkü bir tarafta geçmişi 9. yüzyıla kadar uzanan dünyanın en büyük kalesini görme şansınız varken, 12. yüzyıldan kalma gotik mimari tarzda inşa edilmiş kuleleri, (Resim 7) öte yandan aynı kentte sosyalist rejimin mekansal izlerini görebilirsiniz.

Kafka’nın Prag’ı: Prag’da 1883 yılında doğmuş dünyaca ünlü yazar Franz Kafka için bir müze oluşturulmuştur. Bir başka anlatımla ünlü yazarın yaşamı bugün kültür turizminin bir parçası olarak turistlere sunulmaktadır. Hoffman & Musil’in (2005) belirttiği üzere Prag kenti, bir pazarlama stratejisi olarak Kafka’nın Prag’ı olarak da sunulmaktadır, ancak hiçbir Çek, Kafka’yı Prag’ın temsilcisi olarak görmemektedir. Çek’ler için Çek felsefesinin temsilcisi Karel Capek olarak benimsenmiştir. Oysa Karel Capek ile ilgili turistik eşyaların olmadığına vurgu yapılır (Resim 8).  

Yahudi Prag: Küresel pazarda yer edinebilmek için geliştirilen bir başka pazarlama stratejisi ise Yahudi Prag’ı olarak yapılan tanıtımlardır. Yahudi gettoları olarak tanıtılan alan bugün turistik odak noktalarından birisi haline gelmiştir. Pek çok ziyaretçi, bu alanları ziyaret etmekte ve dönemin yaşama koşulları hakkında bilgi almaktadır. Ancak Hoffman & Musil’in (2005) belirttiği üzere, Yahudilerin gerçek yaşam alanı Pariska Sokağı olarak bilinen yerdir ancak bu sokak bugün en ünlü uluslararası tasarımcıların butiklerinin konumlandığı bir yere dönüşmüştür. Turistlere sunulan ise yalnızca eski gettodan kalan sinagog ve mezarlıktır. Dolayısıyla, kentin merkezindeki gelişmelerin kentin gerçek kimliğinden uzaklaşmalarına neden olduğuna vurgu yapılmaktadır (Resim 9).  

Prag Kuklaları: Prag kentinde kentin tarihini ve kültürünü yeniden sunmak için tarih müzesinin dışında çeşitli düzenlemeler yapılmıştır. Bunlardan birisi, Stare Mesto’da yer alan Kukla Kültürü Müzesi’dir. Prag kentinin kültüründe kuklaların önemli bir yeri bulunmaktadır. Bu nedenle çocuklar ve yetişkinler için 17. yüzyıldan kalma otantik giysili kuklaların sergilendiği bir müze oluşturulmuştur.  

Hayaletler Şehri Prag: Prag bugün bir turizm stratejisi olarak Avrupa’nın en çok hayaleti olan kenti olarak tanıtılmaktadır. Ortaçağ döneminde Bohemya Krallığı yüzyıllarca pek çok savaş ve çatışmalara sahne olmuştur. Tur rehberleri eşliğinde özellikle akşamları gerçekleştirilen turlarda ziyaretçiler Ortaçağ Prag Kenti’ne taşınmakta, eski mezarlara, kentin merkezindeki dar geçitlere, koridorlara, yer altındaki Prag’a götürülerek eski korkutucu hayalet öyküleri, kentin bilinen efsaneleri anlatılmaktadır. 

Ortaçağ’ı Yaşamak: Golden Lane Sokağında, Prag Kale Kompleksi içindeki 15. yüzyıl zanaatkarlarının nasıl çalıştığı ve yaşadıklarına ilişkin sahnelerin turistlere sunulduğu ortamlar yaratılmıştır. Konutların üst katlarında ise dönemin silah depoları ve tekstil ürünleri sergilenmektedir. (www.pragueexperience.com)

Geleneksel Çek Geceleri: Çek geleneksel folk müziği, dansları ve kültürünün yaşatıldığı eğlence programları düzenlenmektedir. Geleneksel bir Çek köyünde, bir çiftlik evi atmosferinde düzenlenen gecelerde geleneksel festivaller yeniden canlandırılmaya çalışılmaktadır. 

Kent Turları: Kentin kültürünü, yaşamını, tarihini sunum biçimlerinin en geleneksel yöntemi kent turlarıdır. Ancak gelişen kültür endüstrisi, söz konusu turları da çeşitlendirmiştir. Günümüzde Prag’da genel Prag turu, tekne turu ile Prag, yürüyerek Prag, tramvay ile Prag, bisiklet ile Prag, Yahudi mahallesi turu, Kale turu, Prag çevresindeki Ortaçağ kırsal yerleşmelere yapılan turlar, akşam yapılan yemekli nehir turları, Prag pub turları, Prag kalesi gece turları, bira gecesi turları  vb. gibi çok çeşitli kent turları yapılmaktadır.  

Sanat Kenti: Çek halkının pek çoğunun müzik ve sanata karşı yetenekli ve eğilimli olduğu bilinmektedir. Bu nedenle Prag kentinde var olan sanatsal potansiyel de kültür endüstrisinin bir parçası haline gelmiştir. Kentte çok sayıda müze, resim sergisi, tiyatro ve opera binası bulunmaktadır. Sanat festivalleri ile de kentin kültür endüstrisi desteklenmektedir. Her yıl bahar aylarında düzenlenen müzik festivalleri Prag kentine ilişkin en çok bilinen sanatsal etkinliktir (Resim 11, 12).  

Sonuç
1980’lerden başlayarak özellikle İngiltere ve Avrupa’da kültür endüstrisinin gelişimi büyük bir ivme kazanmıştır. Kültür endüstrisinin gelişiminde Prag kenti örneğinde olduğu gibi kentin tarihi ve kültürü tüketicilere yeniden sunuluyorsa, bu sunumun kentsel müdahaleleri gerektirdiği açıktır. Söz konusu müdahaleler kentin tarihi mirasının kente yeniden kazandırılması, tarihi merkezlerin yeniden canlanması gibi avantajlar sağlamanın yanı sıra, kentin genel ekonomisine de katkı sağlamıştır.

Ancak söz konusu gelişmeler kentlerin özgün kimliklerini kaybetmelerine, tarihi mirasın kullanım değişiklikleri sonucunda özgünlüğünü kaybetmesine ve bozulmasına, yerel halkın yaşadıkları yerleri ya da işyerlerini terk etmek zorunda kalmalarına neden olabilmektedir. Ayrıca, bu kentlerin turizm faaliyetleri sonucunda çeşitlenen sosyal yapısına bağlı olarak önceden var olmayan bazı toplumsal sorunların gelişmesine neden olabileceği açıktır. Bu nedenle kültür endüstrilerinin gelişiminde üzerinde önemle durulması gereken konu söz konusu avantajlar ve dezavantajlar arasındaki dengeyi sağlayacak ve dezavantajları en aza indirecek stratejilerin geliştirilmesi ve yerel halkın bu konularda en fazla yarar sağlayabileceği uygulamalara öncelik verilmesidir.

Kaynaklar

1. Eco, U.; “Travels in Hyper-Reality”, London: Picador, 1986.
2. Hall, T.; “Urban Geography”, Routledge Yayınevi, Londra, 2005.
3. Harvey, D.; “Postmodernliğin Durumu”, Metis Yayınevi, İstanbul, 1996.
4. Hoffman, L. M.; Fainstein, S.; Dennis, R. J.; “Cities and Visitors”, Balckwell Yayınevi, Londra, 2003.
5. Hoffman, L. M.; Musil, J.; “Prague, Tourism and the Post-Industrial City”, Great Cities Enstitüsü, Yayın no: GCP-09-05, 2009.
6. Gold, J. R.; Ward, S. V.; (eds) “Place Promotion: The Use of Publicity and Marketing to Sell Towns and Regions”, Chichester: Wiley, 1994.
7. Reynolds, H.; “‘Leisure revolutions’-prime engines of regional recovery”, Daily Telegraph, 2 December, 1988.
8. Short, J. R.; Benton, L. M.; Luce, W. B.; Walton, J.; “Reconstructing the image of the industrial city”, Annals of the Association of American Geographers, 83, 2: 207-24, 1993.
9. Urry, J.; “Consuming Places”, Routledge Yayınevi, Londra, 1995.
10. Ward, S. V.; “Time and place: key themes in place promotion in the USA, Canada and Britain since 1870”, in Gold, J.R. and Ward, S.V. (eds) Place Promotion: The Use of Publicity and Marketing to Sell Towns and Regions, Chichester: Wiley, 1994.
11. URL1: www.pragueexperience.com

Resim Kaynakları

• Resim 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 10, 12: Fazilet Karakuzu
• Resim 8: Kaynak:http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Franz_Kafka_Museum-Prague.jpg
• Resim 9: http://www.czechinbound.com/en/www/prague-monuments#jewish-quarter
• Resim 11: http://en.wikipedia.org/wiki/Golden_Lane#mediaviewer/File:Prague_-_Zlata_ulicka.jpg