Çağdaş konut ve binaların popülasyonlarının büyümesiyle ilgili olarak bina standartlarının ve kodlarının hızla küreselleşmesi, gelecek dünyadaki mimari habitat eksikliğini gidermek için rasyonelleştirilen alan açısından tasarımcılardan derhal yanıt vermesini gerektiren bir durum ortaya çıkarmaktadır.

Kültür farklılıklarının yaşam tarzına yansıması, yaşam alanları tasarlama tarzında da bir zıtlığa sebep olmaktadır. Bununla birlikte, mega şehirlerde yer kısıtlamaları ve insan kitlelerinin yoğunlaşması rasyonel olarak daha az alanda yaşama ihtimallerini araştırmanın gerekliliğini ortaya koymaktadır. Ayrıca, küçük metrekareli yaşam alanlarını ergonomik, konforlu ve verimli alanlara dönüştürmenin ve kendi enerjisini sağlayabilecek akıllı yaşam alanlarının nasıl çözülebileceğini de düşünmek gerekir. Yerleşik mimari bileşenler, çift işlevli sabit veya modüler mobilyalar, zekice gizlenmiş yataklar, galeri yaşam alanları ve aynanın akıllı kullanımı gibi ustaca kaplama teknikleri, çözülmesi gereken sorunlardan sadece birkaçıdır. Minimum alanda maksimum işlev sağlamak için oluşturulabilecek çözümler neredeyse sonsuzdur. Bu durumda kapsül yaşam alanları üzerine bazı tasarım önerileri sunmak bu çalışma için başlangıç noktası olmuştur.

Kapsül Yaşam Alanları

Kompakt, minimal, tamamen mobilyalı ve donanımlı yaşam ünitelerini açıkça adlandıran kapsül kavramı, mimari tarihte aşırı nüfus, toprak sıkıntısı ve kentlerin artan yoğunlaşmasına bağlı olarak 1960’ların teknolojik ve bilimsel ilerlemesine eleştirel olmayan inançla mega yapılar ve ütopik radikal mimari deneylerin eğilimi ile ilgili olarak ortaya çıkmıştır.

Böyle bir teoriye ilişkin deneysel teklifler Batı’da ve Uzak Doğu’da eşzamanlı olarak sunulmuş ve tartışılmıştır, ancak yalnızca Japonya’da konsept daha önce benzeri görülmemiş bir tipolojinin oluşturulmasına yol açarak gelişmiştir (Michael, Yaacob ve Ali, 2018).

Japon bilim adamları, sanayileşmiş kapsül kullanmanın fizibilitesinin ilk önce 1956’da Asada Takashi tarafından Antarktika Soya seferi için tasarlanan Syowa istasyonu (Resim 1) ile gösterildiğini öne sürmüşlerdir (Michael, Yaacob ve Ali, 2018). Saikaku’ya (2011) göre, bu geçici barınak “Japonya’nın endüstriyel konut yaratma konusundaki ilk ciddi girişimi” idi.

İngiltere’de, kapsül olarak adlandırılan yaşam üniteleri, 1964 yılında Archigram Group üyeleri tarafından tasarlanmıştır (Senk, 2013).

Archigram grubunda Japonya’daki kapsül kavramında da olduğu gibi hızla büyüyen büyük şehirlerde acil ihtiyaçlara cevap olarak yeniden yapılanma ve etkisiz mekansal planlamaya cevap olarak kurulan bilim, teknoloji ve yeni tanımlayıcı toplumun modernitesine olan inancı da yansıtmaktaydı.

Mevcut yaşam alanı formlarına ve çağdaş topluma daha uygun yeni formların geliştirilmesine ilişkin araştırmalarda (1965) Ekuan, mimarlığı yapılı bir çevre olarak değil, bir donanım parçası olarak dikkate alarak radikal bir perspektif değişimi sunmuştur (Michael, Yaacob ve Ali, 2018).

Ayrıca kişiselleştirme ihtiyaçlarını karşılamak için serbestçe birleştirilecek ve maksimum esneklikle düzenlenmiş, seri üretim prefabrik modüllerin kullanımını vurgulamıştır.

Kurokawa ise kapsül yaşam alanlarını, geleneksel aile sisteminin (evli çifte dayalı) dağılmasına ve onun yerine bireyler merkezli tamamen yeni bir ailenin yerine geçmesi durumunu işaret ederek teorileştirmiştir (Kurokawa, 1977). Kurokawa’nın teorisi aşağıdaki özetlenen sekiz noktadan oluşuyordu: 

• Kapsül, ekipman olarak mimaridir: Cyborg mimarisi ve insanın bir uzantısıdır.
• Kapsül yerden ayrılmıştır: Bir yaşamın deseni haline gelen yüksek hareketliliğe uyum sağlamak için bir binanın yere göre kurtuluşunu ifade eder.
• Kapsül normlara karşı bir protestodur: Toplum ve birleşmeye karşı bireyselliğin protestosu.
• Kapsül yeni bir yaşam biçiminin yaratılmasıdır: Bireyler üzerinde tamamen yeni bir aile sistemi kurmayı amaçlamaktadır (Evli çifte dayalı aile sisteminin parçalanacağı varsayımına dayanarak). 
• Kapsül kentliler içindir: Sakinleri “megalopolis”in kalbindeki iç ruhsal gereksinimlerini karşılar.
• Kapsül zihin için bir sığınaktır: Bireyin öznelliğini ve bağımsızlığını kurtarmasına izin veren aşırı bilgi yüklemesine karşı koruyucu bir kalkantır. 
• Kapsül prefabriktir: Bir prefabrik ürünün nihai şeklidir bina. 
• Kapsül tekdüzeliğe karşı bir protestodur: Modern kentin tekdüzeliğine karşı mimaridir. (Michael, Yaacob ve Ali, 2018).

Bir önceki yüzyılın ellili yıllarının sonundan itibaren, gelecekteki toplum ve konutlar için sosyal, ekonomik ve mekansal gerçekliğe ilişkin gerçek duruma yanıt verebilecek olan kapsül yaşam alanlarının, yeni teknolojinin sunduğu olanaklardan kaynaklanan, öncelikle bireye veya çocuksuz çiftlere yönelik bir yaşam ünitesini tanıtarak ve geleneksel ev algısına, maddi yapısına ve sunulan mekansal ilişkilere şiddetle meydan okuyan yeni bir tipoloji oluşturduğu söylenebilir.

Birey için modernist minimal yaşam hücrelerinin birçok tasarımı protokapsül birimleri olarak kabul edilebilirken, 1960’larda yaşayan kapsüller öncekine kıyasla teknolojik olarak kompakt bir yükseltme ve hareketlilik koşulunun yerine getirilmesini temsil etmektedir (Senk, 2013).

Sonuç olarak, kapsül yaşam biriminin, yalnızca birkaç kaydadeğer prototip gerçekleştirilmiş olmasına rağmen, çağdaş toplum için daha uygun olan yeni yaşam alanı biçimleri için önemli bir model olduğu öngörülmüştür.

Kapsül Yaşam Alanlarının Çeşitleri

Kapsül yaşam alanı olarak iki belirgin türden bahsetmek söz konusudur. İlki, özerk, kendi kendine yeten bir tür kapsül, ikincisi ise altyapı veya mega yapı çerçevesine bağlı olan ve ona bağlı olan bağlantılı kapsül.

1. Otonom Kapsüller

Otonom hücresel kapsül birimleri, bir kişi veya küçük bir hane halkı için tasarlanmış bağımsız yaşam birimleridir. Tekil yapılar olabildiği gibi karmaşık kompozit yapıların oluşturulmasını kolaylaştıracak şekilde yatay ve / veya dikey birleştirme şeklinde tasarlanabilirler. 

Bağımsız hücresel kapsül birimleri oldukça hareketlidir ve tam özerklik ve göçebelik talebinin en uygun uygulamasını temsil etmektedir.

Archigram’ın Living Pod, hatta Suitaloon ve Japonya’daki GK Design’ın Komatsu kayak kulübesine ek olarak (Resim 2), Matti Suuronen’in Futuro House’u 1960’ların sonlarından itibaren bu tür bir yaşam biriminin paradigmatik ve ünlü bir örneğidir (Senk, 2013).

Resim 3. Miha Kajzelj: Bivouac 2 (Senk, 2013).

2. Bağlayıcı Kapsüller

İkinci tip kapsüller olan bağlayıcı kapsüller, hem taşıyıcı hem de diğer altyapı sistemlerine bağlı olarak kapsül ünitelerinin bir kısmı, alt yapı çerçevesine veya çekirdeğine takılabilen klipsli ünitelerdir.

Temel fonksiyonlar ve hijyen ihtiyaçları temel çerçeve yapısı içerisinde çözümlenen bağlayıcı kapsüller çağdaş mimari uygulamada,  birçok otel, konut veya ofis kompleksinin çerçeve yapısında inşa edilen prefabrik, tek fonksiyonlu tesisler şeklinde kullanılmaktadır.

Öğrenci Projeleri Üzerinden Kapsül Yaşam Alanlarının İncelenmesi

Mekanın kullanıcı istek ve gereksinimlerine doğru bir şekilde yanıt verebilmesi gerekliliği değişmeyen bir olgudur. Günümüzde ise konut üretiminde farklılıklar aranmaktadır. Endüstriyel metotlarla hızlı, kolay ve ucuz üretilen, kullanıcıların ihtiyaç ve isteklerine cevap verebilen, esneklik ve fonksiyonellik sağlayan çözümler bulunmuştur.  

Bu çalışma kapsamında öğrencilerden, sürdürülebilir, kullanılan donatıların çok fonksiyonlu olduğu, teknolojinin etkin kullanıldığı, toplumsal etkileşim içerisinde olan, tek kişilik veya bir çiftin kullanabileceği, içerisinde çalışma, dinlenme, uyuma, yeme-içme ve yıkanma işlevini karşılayabilecek otonom kapsül olarak adlandırabileceğimiz tasarımlar yapılması istenmiştir.

Çalışma 1: Öğrenci bu çalışmada bir çiftin günlük ihtiyaçlarını karşılayabilecek, doğayı iç mekanda hissettiren bir tasarım kurgulamıştır.Yapının tüm yüzeyleri camdan oluşmaktadır ve herhangi bir düz zemine inşa edilebilir olarak tasarlanmıştır. Kapsül, elektriği rüzgar türbininden sağlamaktadır. Beşgen planlı olarak çözümlenen kapsül, zemin ve bir asma kattan oluşmaktadır (Resim 6). Zeminde yeme-içme, yıkanma işlevleri karşılanırken, asma katta dinlenme ve yatma işlevleri için çözümleme yapılmıştır. 

Zemin katta yeme-içme alanındaki masa, alandan tasarruf etme amacı ile hareketli kurgulanmıştır. Masa koltuk ile bir bütün olarak kurgulanmıştır ve ihtiyaç duyulmadığı zamanlarda koltuğun sırt kısmına katlanabilmektedir. Bu şekilde alandan tasarruf edildiği gibi, masanın ayaklarından da kolçaklar oluşarak daha ergonomik bir tasarım elde edilmiştir.

Resim 7. Dinlenme ve uyuma bölümü.Dar alanda farklı fonksiyonları bir arada karşılayabilmek adına mobilya tasarımları oluşturulmuştur. Bu bağlamda asma kattaki oturma bölümündeki kitaplık ihtiyaç durumunda aşağıya doğru çekilerek yatağa dönüşecek şekilde tasarlanmıştır (Resim 7).

Çalışma 2: Öğrenci bu çalışmada üniversite öğrencileri için kampüs içerisinde barınma ihtiyaçlarını karşılayabilecekleri, klasik öğrenci yurdu formatından farklı bir yaşam alanı tasarlamayı amaçlamıştır. Tasarımı yaparken küçük metrekarede günlük ihtiyaçların karşılanabileceği ve ders çalışma işlevinin gerçekleştirilebileceği alanlar oluşturmuştur.

Tasarıma küpün kenarlarının boşaltılmasıyla (Resim 8) başlayan öğrenci son formunu bulmuş ve tamamen sürdürülebilir malzemeler ile kapsülünü oluşturmuştur.

Projede, güneş enerjisi, yeşil cephe uygulaması ve yağmur suyunu geri dönüştüren sistem (Şekil 1) kullanılmıştır. 

Projede dar alanda birçok işlevi bir arada çözebilmek için mobilya tasarımları yapılmıştır.  Açıldığında yatak, katlandığında ise çalışma masasına dönüşen fonksiyonel mobilyanın Şekil 2’de görüldüğü üzere masa tablası aynı zamanda yatak destek ayağı olarak da kullanılmıştır.

Sonuç

Gelişen teknoloji, yaşam standartlarındaki değişiklik, aile yapısındaki değişiklik, nüfusun artması vb. bir çok sebepten ötürü yaşadığımız mekanlarda değişikliklere gidilmektedir. Bu değişiklikler çoğu zaman büyük bir hız içerisinde yaşayan insanın gereksinimlerini karşılayabilmek adına daha esnek ve fonksiyonel olabileceği yaşam alanı formlarına ve çağdaş topluma daha uygun yeni formların geliştirilmesine sebep olmuştur. 

Bu süreçte küçük metrekaredeki mekanlar, çağdaş mimari üretimin ve günlük yaşamın canlı ve önemli parçaları olma yoluna girmiştir. Buradan yola çıkarak, kapsül mekanların kent içerisinde ve kent dışında insan yaşamının odak noktasında yer almaya başlayacağı düşünülmektedir. 

Proje dersi kapsamında yapılan çalışmalarda birbirinden tamamen farklı kullanıcı tipleri tarif edilmiş, farklı fiziksel çevreler seçilmiş, farklı işlevler çözülmüş, ancak aynı gereksinimlere cevap verilmiştir. Kapsülün nerede konumlanacağına karar verdikten sonra form arayışına giren öğrencilerin bir şekilde çokgenlerden faydalandıkları, eğrisel yüzeyleri tercih etmedikleri görülmüştür. Sürdürülebilir malzemeler ve kendi enerjilerini sağlamak üzere güneş panellerini kullanarak, hatta yağmur suyundan faydalanmak için çeşitli sistemler çözerek çevre dostu kapsüller tasarlanmıştır. 

Özellikle yemek yeme ve uyuma alanlarında monte-demonte ve katlanabilir mobilya tasarımları yapılmış, böylece küçük metrekarede geniş yaşam alanları oluşturulmuştur. Kapatıldığında masaya veya oturma alanına dönüşen yataklar, masa tablası arkaya katlandığında geniş bir oturma alanına dönüşen koltuklar bunlardan sadece birkaçıdır. 

Bu doğrultuda, öğrencilerin tasarım stüdyosu kapsamında kapsül mekanlar çalışması ile elde edebileceği birçok kazanım vardır. Bunlardan bazıları, kişisel seçim şansı sunabilecek tasarımlar konusunda öğreti sahibi olabilmeleri,  hazır yapım yöntemleri üzerinde bilgi sahibi olabilmeleri, işlevselliğin ön planda olduğu mobilya tasarımı yapabilecek olabilmeleri ve çevre dostu malzemeleri kullanma yetisine sahip olabilmeleridir diyebiliriz.

Bu yazı kapsamında yeni bir yaşam tipinin ve aslında yeni bir tipolojinin, teknolojinin sunduğu olanaklarla ne şekilde tasarlanabileceği aktarılmaya çalışılmıştır. Sözü edilen kapsül kavramının gelecekte nüfus yoğunluğunun artmasıyla ve insan ihtiyaçlarının farklılaşmasıyla daha da ön plana çıkacağı düşünülmektedir.  Konunun önemi gereği proje derslerinde mutlaka en az bir yarıyıl kapsül mekan tasarımı çalışma konusu olarak belirlenip bu kapsamda projeler üretilebilmesinin faydalı olacağı söylenebilir. 

Kaynaklar

• Ekuan, K. (1965). Research into existing forms of living space and the development of new forms more suitable to contemporary society.
• Gibert Michael, Naziaty Mohd Yaacob & Sr Zuraini Md Ali ( 2018). The Capsule Living Unit Reconsidered A Utopia Transformed Reality, Pertanika J. Soc. Sci. & Hum. 26 (3): 1405 – 1417 ISSN: 0128-7702 e-ISSN 2231-8534.
• Kurokawa, K. (1977), Metabolism in Architecture, Studio Vista, London.
• Romero, J. 2015. Development of a “Space-Saving Model” for a One-Family Dwelling Case Study of Japanese Architecture with Space Limitations, Journal of Building Construction and Planning Research, 3, 196-208.

• Saikaku, T. (2011). Cold climate Housing Research and the Syowa Station Building in Antarctica: Asada Takashi and the beginnings of Capsule architecture. In Mori Art Museum (Ed.). Metabolism, the city of the future (pp. 234–241). Tokyo: Shinkenchiku-sha Co., Ltd. (Translation: Nathan Elchert). 
• Sank, P. 2013. The concept of capsule architecture as experiment origins and manifestations with selected examples from Slovenia and Croatia, Prostor, 21, 350-361.
• Özturan, Ö. 2010.Teknolojik Gelişmelerin İç Mekan Biçimlenişine Etkisi, Tasarımda Genç Bakışlar” Ulusal Sempozyum, İstanbul Ticaret Üniversitesi, İstanbul, 73-83.

• URL 1. https://www.arkitektuel.com/nakagin-kapsul-kulesi/

• URL 2. https://www.booking.com/hotel/jp/nine-hours-shinjuku-north.tr.html