İnsanlık tarihi kadar eski olan birçok temel ihtiyaç ve davranış, günümüzde var olan çok sayıda kompleks ürünün ve eylemin temelini oluşturmaktadır. İnsan hayatının bir parçası olan her şey gibi ticaret, teknoloji, bilim ve sanat bu temel ihtiyaçlardan meydana gelen ve zaman içerisinde gelişim göstererek günümüze kadar ulaşan çok sayıda eylem ve olgudan birkaçıdır. Kaydettikleri gelişimleri ve bulduğu yenilikleri paylaşma yöntemi geliştiren ve bu yol ile karşılıklı kazanç sağlayan bireyler, örgütler ve devletler birbirleri ile iletişim ve alışveriş içinde yaşamaktadır. Bu tavrı zaman içerisinde bir organizasyon haline getirilmiş; tanıtım, sergileme, ticaret ve eğlence amacıyla gerçekleştirilen etkinlikler yerini bu amaçların yanı sıra daha güçlü ve daha kalıcı etkiler bırakmaya, birden fazla alanda etki sağlamaya ve yenilikçi yaklaşımlar geliştirme çabasına bırakmıştır. Birçok yönden yeni amaçlar ve sonuçlar ile çeşitlenen ve hitap ettiği kitleyi artıran etkinlikler yerellikten bölgeselliğe, bölgesellikten ulusallığa, ulusallıktan uluslararasılığa evrilmiş; bu yol ile bir kitlesel bir ağ oluşturulmuştur.
Tarihsel sürecin geldiği son nokta olarak fuarların en büyük çapta olanı Expo’lardır. Etkisi daima büyüyen ve bu nedenle de sürekli gelişim içerisinde olan bir etkinlik olarak Expo’ların etkilediği ve etkilendiği bölgesel ve dönemsel olayların olması olağan karşılanmaktadır. Ancak bu etkilerin farklı periyotlardaki, farklı koşullardaki ve farklı dönemlerdeki yeri baştan sona analiz edilmemiş ve keşfedilmemiş bir konudur. Bu etkileşim ögelerinin tespit edilmesi, Expo’ların gücünü nerden, ne şekilde aldığını gözler önüne sermek açısından oldukça önemlidir. Bu çalışmada ilk sergiden, son sergiye kadar Expo’larda yer bulan kavramlar birer referans olarak kabul edilerek değerlendirmeler yapılmaktadır. Böylece içerik olarak oldukça farklı görünen ve düzenlendiği geniş tarih aralığı içerisinde farklılaşmış olan Expo’ların arasındaki bağın tespit edilmesi ve özünün ne derece korunmakta olduğunun algılanması sağlanmaktadır.

Fuar Kavramı ve EXPO
Fuarlar, en yaygın ve en genel tanımıyla sergileme ve tanıtım amacıyla düzenlenen sergiler olarak ifade edilmektedir (Akyol Altun, 2003). Geniş anlamda fuarlar, ticaret amacıyla üretilen bir malın veya sunulan hizmetin sergilenerek pazarlanmasını ve gerçekleştirildiği kısıtlı zamanda fuara katılan halkın iyi vakit geçirmesini amaçlayan bir pazardır (Halkla İlişkiler ve Organizasyon Hizmetleri, 2011). Merkezine ticareti alan bir tanıtım etkinliği olarak fuar; ticaretin, sosyal hayatın, teknolojinin ve ekonominin gelişiminden etkilenerek gelişen ve değişen bir düzenin parçası olarak karşımıza çıkmaktadır. Sergileme ve tanıtma çabası bir üretici için vazgeçilmez olup fuarlar için tercih edilen zamanlar, mekanlar ve sergi ürünleri hedef kitlesine göre değişim göstermektedir (Özkan, 2017). Gelişen sektörler, artan seçenekler ve ortaya çıkan rekabet durumu fuarların da artmasına neden olmuştur (Özkan, 2017).

Fuarların Tarihsel Gelişimleri
Fuarların oluşumları ve gelişimleri tarih öncesinde farklı etkinliklere dayanmaktadır. Teknolojik gelişmelere paralel olarak artış gösteren insan ihtiyaçları ve beklentileri ticaret sürecine yönelik gelişimleri de zorunlu hale getirmiştir (Özkelle, 2006; Erdemir, 2017). Ticaretin takas yoluyla yapıldığı antik dönemlerde hemen hemen tüm yerleşim bölgelerinde bulunan pazaryerleri fuarların temelini oluşturan birimlerdir. Bölgesel nitelikli olarak hizmet veren pazaryerleri zaman içinde pazar programlarına sonrasında daha büyük çaplı festivallere dönüşmüştür. Pazaryerleri ve panayırlardaki mekansal özellikler zamanla çeşitlendikçe alışverişin belirli bir mekanda devam etmesi gerektiği düşüncesi oluşmuş ve çarşı kavramı doğmuştur (Özkelle, 2006; Erdemir, 2017). Çarşıların getirdiği mekansal kurgu değişimi mekanın kültürel etkileşim yoluyla şekillenmesine ve kentsel mekanın oluşum kriterlerinin belirlenmesinin etki eden faktörlerin başında gelmektedir (Özkelle, 2006). Zamanla çeşitlilik kazanan pazaryerleri ve çarşılar bir süre sonra ticari özelliklerini yitirerek, ürünlerin ve yeni buluşlar için sergi niteliği kazanmış; böylece Expo’ların temelini oluşturan fuar kavramı ortaya çıkmıştır (Özkelle, 2006).
Fuarların ürün ve kapsam açısından çeşitlenmeye başladığı dönemlerde ise farklı türlerde fuarlar gelişim göstermiştir. Fuarlarda bazen dini bazen de ekonomik amaçlarla ürünlerin sergilemesi ve satışı yani ticaret yapılmaktadır. Süreç içerisinde buna üretim ve tüketimi geliştirmek, dağıtım problemlerini çözmek gibi yollarla ürün ve satış alanını geliştirerek pazar payını büyütme amaçları eklenmiştir. Fuar türleri içerisinde ürün ve hedef kitle önceliğine sahip farklı fuarlar yer aldığı için propaganda yolu ile üreticiler için ürünlerin reklamını yapmak; toplumsal boyutta ise siyasi ve kültürel fikirlerin yayılımını sağlamak amaçlanmıştır. Düzenlenen fuarın ekonomik ve ticari katkıların yanı sıra farklı birey ve toplumlar arasındaki kitlesel iletişimi geliştirmek, yaratılan rekabet ortamı sayesinde organizasyona katılan veya ziyaret eden üreticileri ürünlerinin kalitesini ve sergileme biçimini geliştirmeye teşvik etmek gibi katkıları da bulunmaktadır. Birçok farklı başlık altında değerlendirilen ve bazen genellemelerle bazense ince detaylarla sınıflandırılan fuarların en önemli ayrım biçimi boyutlarıdır. Fuarlar boyutları ulusal ve uluslararası olmaları ile ölçülmektedir. Her iki fuar türü de alt başlıklarında birçok parametrede birçok farklı görüşe göre sınıflandırılmaktadır. Çalışma kapsamında değerlendirilecek olan Expo’lar ise uluslararası fuarlar arasında yer almaktadır.

Expo’ların Başlangıcı (Sanayi Devrimi)
Sanayi devrimi, insan ve hayvan gücüne dayalı olan üretim biçiminin yerini makine gücüne bırakması olarak değerlendirilmektedir (Küçükkalay, 1997). Üretim alanında gerçekleşen köklü bir değişim olarak makineleşme berberinde birçok gelişmeyi de getirmiştir. Sanayi devrimi ile hız kazanan teknolojik değişim süreci insan hayatına giren yeni üretim biçimler ve ulaşım imkanları insan hayatında köklü değişimlere neden olmuştur (Bilgili, 1998). Yalnızca üretim alanında değil aynı zamanda da toplum, mimarlık, sanat ve bilim alanlarında da etkisi oluşmaya başlamıştır. Expo’ların ortaya çıkışlarına zemin hazırlayan tarihsel olay sanayi devrimi olarak bilinmektedir. Üretilen teknoloji ve getirileri hakkında toplumun bilgilendirilmesini amaçlayan fuar organizasyonları düzenlenmiştir. Böylece sanayi devriminin getirdiği yeni olanaklar ve bu olanaklarla geliştirilen yeni teknolojiler ülkeler tarafından uluslararası boyutta sergilenme imkanı bulmuştur (Kantürer, 2016). Expo kelimesi aslında evrensel boyutta dünya sergilerini tanımlamak için kullanılan ve literatürde World Fair, International Exposition, World Expo, Universal Exhibition gibi isimlerle anılabilen fuar türüdür (Özkan, 2017). Günümüz Expoları ticari kaygıdan uzak dünya gündemine yönelik ve gündemi yönlendirmeyi hedefleyen, uzun süreli ve düzenli aralıklarla organize edilen sergiler olarak tanımlanmaktadır (Onbay, 2020).

Expo Organizasyon Süreci
Günümüzde expo organizasyonlarından sorumlu olan kurum Bureau International Des Expositions (BIE) isimli Uluslararası Sergiler Bürosu’dur. BIE, üç haftadan uzun süren ve ticari olmayan tüm uluslararası sergileri denetlemekten ve düzenlemekten sorumlu Paris merkezli bir devletlerarası kuruluş olarak tanımlanmaktadır (BIE, 2021). İlk Expo’dan uzun yıllar sonra kurulmuş olmasına rağmen BIE geçmiş Expo etkinliklerini de bünyesine kabul etmiştir. Kuruluşundan bu yana 50’den fazla fuar düzenleyen BIE’ye 170 ülke üyedir (BIE, 2021). 1928 yılında kurulan ve 1931 yılı itibariyle faaliyet göstermeye başlayan BIE, fuar kalitesini garanti altına almak, organizatör ve katılımcıların haklarını korumak, expo’ların merkezine eğitim, yenilik ve iş birliğini yerleştirmek gibi amaçlarla hizmet vermektedir (BIE, 2021). BIE tarafından kabul edilen ve yönetilen etkinliklerin organizasyonu belirli yönetmelikler çerçevesinde gerçekleşmektedir. Bu organizasyon süreci altı aşamada özetlenebilmekte olup bunlar adaylıklar, proje incelemesi, kayıt / tanınma, uygulama, fuar ve fuar sonrası şeklindedir.

Expo Temaları
BIE’nin yaptığı sınıflandırmada “World Expos”, “Specialised Expos”, “Horticultural Expo” ve “Triennale di Milano” olarak dörde ayrılan fuar çeşitleri yer almaktadır (BIE, 2021). Expo Museum’da ise fuarlar “Pre Bie”, “First System”, “Second System” ve “Third System” olarak 4’e ayrılmaktadır (Expo Museum, 2021). Çalışma kapsamında bu iki kuruluşun listelediği etkinliklerin kesişim kümesi değerlendirilecek olup bu etkinlikler Expo Museum’un listelediği tüm Fuarları kapsamaktadır. Expo Museum tarafından listelenmiş olan bu Expolar, BIE tarafından yapılan sınıflandırmada ise yalnızca “World Expos” ve “Specialised Expos” başlıkları altında yer almaktadır. BIE tarafından gruplandırılarak dünya sergileri ve ihtisas sergileri başlıkları altında değerlendirilen ve Expo Museum’ın web sitesinde yer verdiği 1851-2020 tarihleri arasında gerçekleşmiş olan 69 adet fuar Expo Museum’a ait olan sınıflandırma çerçevesinde dönemlere ayrılarak incelenmiştir. Bu incelemeler neticesinde ulaşılan sonuçlar bu bölümde ayrılmış oldukları dönemler ve fuar türleri için ayrı ayrı yorumlanmaktadır. Böylece etkinliklerin etkilediği ve etkilendiği olayların neler olduğu ve bu sergilerin dönemlere ayrılırken bu dönemler arasında nelerin değiştiğinin daha net bir biçimde görülmesi sağlanmaktadır.

İlk Dönemler
Expo Museum tarafından “İlk dönemler” olarak tanımlanan 1851-1933 yılları arasındaki 21 dünya fuarına dair kavramlar Tablo 1’de listelenmektedir.

Bu fuarların en belirgin ortak yönleri güzel sanatlara yönelik sergi içeriğine sahip olmalarıdır. Dönemin yayıldığı 83 yıl içerisinde etkinlikler arasında düzenli aralıklar olduğunu söylemek mümkün değildir. İlk düzenlenen fuarlarda sanayi devrimi etkisindeki Avrupa’da konu genellikle makineleşen tarım ile birlikte sanayiyi, endüstriyi ve üretimi kapsamıştır. Bu alanlardaki yenilikleri tanıtma amacı fuarlardaki eğitim niteliği taşıyan çalışmaların da sebebini oluşturmaktadır. Ürün ve üretim bazlı düzenlenen ve genellikle gövde gösterisi niteliği taşıyan fuar anlayışı hakimdir. Dünya fuarları uzun süre özellikle İngiltere, Fransa, Avusturya, Belçika ve ABD gibi Avrupa ülkelerinin ev sahipliği yaptığı etkinlikler olarak karşımıza çıkmaktadır. Ülkeler fuar konseptlerini en çok gelişim gösterdikleri alandan seçmekte olup, sonraki dönemlerde fuarın katkısı ile geliştirdikleri aynı veya farklı alanlarda yeni fuarlar düzenlemektedir. Bu nedenle ülkelerde tekrar eden fuarlarda çoğunlukla aynı konular işlenmektedir. Expo kapsamında kutlamalar, anma törenleri ve yıl dönümleri gibi özel günlere ithaf edilen fuarlar bu dönemde Expo 1878 Paris etkinliği ile başlamış ve popülaritesini sürdürmüştür. 1862’de Londra’da gerçekleştirilen 3. Expo etkinliğinden kültürel mirasa yönelik kazanılan haktan sonra 1876 Philadelphia sergisinde sergi binalarının ayrılması mimari açıdan Expo’ların kimlik kazanmasına imkan sağlanmıştır. Ancak bu alanda ilk olarak Expo 1889 Paris sergisinde radikal bir gündem değişimi olduğu söylenebilmektedir. Bu sergide mimariye ve modernizme yönelik bir adım atılmış, bunun beraberinde “insan” ve “insan yaşamı” ilk kez bir dünya sergisine konu olmuştur. Expo 1889 Paris sergisini takip eden sergilerde özellikle modernizmin baskın olduğu yıllarda mimarlık, sanat ve teknoloji sergilerin ortak konuları oluşturmaktadır. İlk dönemlerde yer alan ikinci kırılma ise Expo 1910 Brüksel’de yaşanmıştır. Halka yönelik kongreler düzenleyerek daha önce fuarlara konu edilmemiş olan doğal çevreye yönelik bilgilerin ve çalışmaların halka aktarılması sağlanmıştır. Bu yöntem uygulanırken Expoların ortak noktası olmasına rağmen çoğu için baskın olmayan resim ve heykel gibi güzel sanatlar konuları bir eğlence unsuru olarak kalmıştır. 83 yıllık ilk dönemin son sergisi olan Expo 1933 Şikago sergisi “Bağımsızlık, Gelecek ve Havacılık” gibi güçlü ve güncel konuları ele alarak dönemin sonlanmasını sağlamaktadır.

İlk Sistem
Expo Museum tarafından “İlk Sistem” olarak adlandırılan ve 1935 – 1975 yılları arasında düzensiz aralıklarla kurgulanan 28 adet sergi bulunmaktadır (Tablo 2). BIE ise bu sergileri iki ayrı grupta ele almakta olup 8 tanesini “World Expo”, 20 tanesini ise “Special Exposition (özel sergi)” olarak değerlendirmektedir.

*Kırmızı ile gösterilen fuarlar BIE tarafından yapılan sınıflandırmada “İhtisas (Uzmanlık) Fuarları listesinde yer almaktadır.

İlk Sistem Dünya Fuarları
İlk sistem sergilerinin ilk dönem sergilerinden en büyük farkı güzel sanatlara yer verme oranındaki ciddi düşüştür. Teknolojinin, ticaretin ve uluslararası boyutta sergiye konu olan herhangi bir başarı ya da yeterliliğin tanıtım kaygısının İlk Sistem fuarlarının öncelikli içeriği olduğunu söylemek mümkündür. İlk Sisteme ait dünya fuarlarının ikinci yarısında ise fuar kapsamındaki konuların çeşitliliğinin oldukça arttığı ve ilk yarıda neredeyse hiç işlenmeyen insan ve doğaya yönelik konuların üzerinde durulduğu görülmektedir. Neredeyse tümü farklı ülkelerde yapılan bu sergilerin zamana yayılım biçimlerine bakıldığında birbirine yakın aralıklarda üç döneme ayrıldığı görülmektedir. Dünya Fuarlarının arasında yer alan düzensiz uzun süreli boşluklardan ilki 2. Dünya Savaşı’na denk gelmekte olup savaş sonrasındaki toparlanma sürecini de kapsamaktadır. Uluslararası fuarların savaşlardan bu denli etkilenmesi normal olmakla beraber, ülkeler arası sosyal etkileşimdeki önemli payını da kanıtlar niteliktedir. İkinci uzun soluklu boşluk ise 1949-1958 yılları arasında olup bu dönem Sovyetler Birliği ve ABD arasındaki soğuk savaşa denk gelmektedir. Soğuk savaşın sıcak rekabete dönüştüğü aşamada ise Kore Savaşı patlak vermiş ve yine uluslararası etkileşimler ülkeler arası üstünlük mücadelesinin şiddet kazanması ile sekteye uğramıştır. Savaş sonrasında gerçekleştirilen fuarların savaş bittiğinde algılanmış olan çevresel ve insani kayıpların etkisinde yön değiştirdiği ve çeşitlendiği tahmin edilmektedir. Bu dönemde düzenlenen dünya fuarlarının sayısı az olmakla birlikte nitelikleri ve ulaştığı kitleler tümü gerçekleştirildikleri bölgede kalıcı izler bırakmış ve şehircilik boyutunda oldukça etkili gelişimlerin sebebi olmuştur. Yaşanan olaylar nedeniyle barış, birlik ve beraberlik konuları işlenmeye başlamış, savaş karşıtı yaklaşımlar 1937 Paris sergisi itibariyle daha savaşın temelleri atılırken vurgulanmaya başlanmıştır (Şekil 1). Savaşın sebep olduğu yıkımdan sonra toparlanmaya çalışan ve farkındalığı artan ülkeler, geleceğe yönelik düşünceleri beslemeye başlamıştır. 1939 yılında New York sergisinde temelleri atılan gelecek ve evrensellik temaları temeli sağlamlaştırılarak işlenmeye devam etmiştir. Özellikle 1967 Montreal sergisi işlediği konular ve geniş kapsamı ile açık kaldığı süre boyunca günlük ortalama ziyaretçi sayısı ile rekoru elinde tutmaktadır. Benzer konuların geliştirilip genişletildiği 1970 Osaka sergisi ise gelmiş geçmiş en başarılı Expo etkinliği olarak değerlendirilmektedir.

İlk Sistem Özel Sergiler
İlk Sistem’de listelenmekte olan İhtisas fuarlarının konularındaki çeşitlenme ve yelpaze genişliği dünya fuarlarına benzer biçimde yıllar içerisinde genişlemiştir. Bu özel sergilerin teması genel olarak bir branş, bir kültür veya bir ürün olarak karşımıza çıkmaktadır. Ticari ve tanıtım gücü daha yüksek olsa da ziyaretçi sayısı yani hitap kitlesi oldukça düşüktür. İhtisas fuarlarının hemen hemen hepsinin ticari kaygısı ve bulundukları bölgenin coğrafyası ve kültürüne dair bir işaret barındırma çabası bulunmaktadır. Expo 1936 Stockholm ilk ihtisas fuarı olarak havacılık alanında düzenlenmiş olup, kendinden önceki dünya sergileri ile bu açıdan benzerlik göstermektedir. İhtisas fuarlarının bölgeler değiştiğinde oraya ait gelişmiş özellikte değişmekte bu da sergilenen uzmanlık alanında değişikliğe neden olmaktadır. İhtisas fuarı farklı ana temalara sahipken yalnızca aynı bölgede düzenlenen ihtisas fuarında öncekilere paralel içerikler görülmektedir. İhtisas sergilerinin, dünya sergilerinin sekteye uğradığı 1949-1958 yılları arasında sıkça düzenlendiği dikkat çekmektedir. Bu dönemde farklı konulara değinilse de ortak konular coğrafya, evrensellik, insan, endüstri, teknoloji, ticaret ve tanıtım olarak izlenebilmektedir. Soğuk savaş ve Kore Savaşı dönemine denk gelen bu süreçte zaten 2. Dünya Savaşı’nın etkileri ve yıkıcı sonuçları devam etmektedir. Bu nedenle ülkeler bu zararları kendilerine ait en güçlü özellikleri ön plana çıkararak çözümlemeye ve sürecin üstesinden gelmeye çalışmaktadır. Bu tarih aralığının başındaki sergiler savaş psikolojisinin de etkisiyle sanayi ve endüstriye yönelerek yeniden inşaya ve yeniden üretime zemin hazırlamıştır. Savaşın çevreye, insana ve insan yaşamına verdiği zararın da konuşulması, dünya fuarları arasında yer alan 1949 Port au Prince barış festivali ile aynı yılda gerçekleştirilen Expo 1949 Stockholm etkinliğiyle barışçıl ve pozitif bir rekabet biçimi olarak sporun ön plana çıkarılmasıyla başlamıştır. Bunu takip eden dokuz ihtisas fuarı kırsal yaşamın düzenlenmesi, üretim, yeniden yapılaşma, şehircilik gibi ana temalar altında farklı alanlara değinerek savaşın izlerini yok etme çabalarının aracı olmuştur. 1958’de Brüksel’de düzenlenen dünya fuarından sonra normale dönmeye başlayan süreçte özel ve genel sergiler sıralı olarak düzenlenmiş ve benzer konulara değinilmiştir.

İkinci Sistem
Expo Museum tarafından “İkinci Sistem” olarak adlandırılan ve 1981 – 2005 yılları arasında düzensiz aralıklarla kurgulanan 14 adet sergi bulunmaktadır (Tablo 3). BIE ise bu sergileri iki ayrı grupta ele almakta olup 3 tanesini “World Expo”, 11 tanesini ise “Specialised Expo (İhtisas Fuarı)” olarak değerlendirmektedir.

*Kırmızı ile gösterilen fuarlar BIE tarafından yapılan sınıflandırmada “İhtisas (Uzmanlık) Fuarları listesinde yer almaktadır.

İkinci Sistem Dünya Fuarları
İlk sistemin son dünya fuarı 1970 yılında yapıldığı için ikinci sistemin ilk dünya fuarının 1992’de olması oldukça büyük bir zaman aralığına işaret etmektedir. 1947-1991 yılları arasında süren soğuk savaş dönemi beraberinde 70’li yıllarda etkin olan ve bazıları 80’li, 90’lı yıllara kadar uzanan Vietnam savaşı, Sovyet-Afgan savaşı, soykırımlar, Arap-İsrail savaşları, birçok bölgedeki iç savaşlar gibi birlik beraberlik duygusuna ve farklı sosyal etkinliklere izin vermeyen yıpratıcı süreçler ortaya çıkmıştır. Bu nedenle dünya fuarı gibi organizasyonu, katılımı ve devamlılığı maddi, manevi ve siyasi güç gerektiren etkinliklerin bu dönemlerde gerçekleştirilmesi mümkün olmamıştır. İkinci sistemin ilk Dünya Fuarı olan Expo 1992 Sevilla, soğuk savaşın ve Körfez savaşının sonuçlarından oldukça etkilenmiş bir etkinlik olarak karşımıza çıkmaktadır. İkinci sergi olan Expo 2000 Hannover yeni bir binyıl başlangıcı olarak savaş fikrinden uzaklaşan, insan ve doğa ilişkisine değinen bir kimlik bürünmüştür (Resim 3-4). Sürdürülebilir kalkınma, teknoloji, enerji ve kültür gibi insanı ve doğayı etkileyen ve ilgilendiren hemen hemen her konuya değinen fuar üçüncü ve son ikinci sistem sergisi olan Expo 2005 Aichi ile benzer kavramlar içermektedir. İnsanoğlunun rekabet içerisinde olmasının dünyaya verdiği zararı algılayan toplumlar bu süreçleri geri döndürmek adına bir araya gelmeye ve bugüne kadar kaydettikleri tüm ilerlemeyi insan ve doğa yararına sergilemeye başlamıştır.

İkinci Sistem İhtisas (Uzmanlık) Sergileri
Dönemin başlangıcı bir ihtisas fuarı ile yapılmış olup 1992’deki ilk dünya fuarına kadar sık aralıklarla ihtisas fuarlarının düzenlendiği görülmektedir. Birçoğunda dünya fuarlarına benzer konular işlenmekte olup temalar çoğunlukla farklı bölgesel gelişmelerin yıl dönümleri baz alınarak savaş sonrası kalkınma ve insan-doğa ilişkisinin iyileştirilmesi üzerinedir. İhtisas fuarlarında bir parça da olsa deneme yanılma yöntemi ile sorunlar ve sorunların kaynakları tespit edilmiş, sonraki fuarlarda bu tespitlere göre iyileştirmeler ve özelleştirmeler gerçekleştirilmiştir. İnsani konuları merkezine alan ikinci sistem ihtisas fuarları insan ile diğer tematik konuların ilişkisini incelemiş, halkı ve uzmanları bilgilendirecek etkinlikler gerçekleştirmiştir. İkinci Sistem ihtisas fuarlar, bu tür etkinliklerin eğitim alanındaki gücünün verimli bir biçimde kullanılmaya başlandığı ilk fuarlar olarak değerlendirilebilmektedir. Fuar kapsamında yapılan söyleşi, konferans ve sempozyumlar sayesinde birlik ve beraberlik içerisinde hareket etmeye başlayan uluslar ve disiplinler pratikte kullanabilecekleri ortak anlaşmalar ve politikalar geliştirmiştir.

Üçüncü Sistem
Expo Museum tarafından “Üçüncü Sistem” olarak adlandırılan ve 2007 yılından başlayarak günümüzde de devam eden süreçte 2020 itibariyle gerçekleştirilmiş 6 adet sergi bulunmaktadır (Tablo 4). Sergilerin türleri, gerçekleşme aralıkları ve sıraları bu dönemde bir sisteme oturtulmuş olarak karşımıza çıkmaktadır. BIE ise bu sergileri iki ayrı grupta ele almakta olup 3 tanesini “World Expo”, 3 tanesini ise “International Recognised Exhibition (Uluslararası Tanınan Sergi)” olarak değerlendirmektedir.

*Kırmızı ile gösterilen fuarlar BIE tarafından yapılan sınıflandırmada “İhtisas (Uzmanlık) Fuarları” listesinde yer almaktadır.

Önceki dönemlerde farklı konulara değinen ve zaman içerisinde konularını çeşitlendiren sergi sistemleri arasında odak noktasını sabitleyen ve bunu hem dünya sergileri hem de tanınan sergiler içinde insan, dünya ve yaşam üzerine yapan bir sistemdir. Konular birbiri ile paralel ve devamlılık içerisinde olup artık yoğun savaş ve savaş teknolojisi sürecini tamamen geride bırakmış olarak birlik, beraberlik ve barış konusuna sıkça değinen eğitim ve bilgilendirme amaçlı bir fuar sistemi kurgulanmıştır (Şekil 3). Bu açıdan üçüncü sistem dünya fuarları ve üçüncü sistem uluslararası tanınmış sergilerin ayrı ayrı içerik ve gelişim değerlendirmesini yapmak gerekmemektedir.

Sonuçlar
İşleniş biçimi ve içerikleri arasındaki paralellik yadsınamayacak ölçüde olan bu iki tür arasındaki en önemli fark özellikle ilk sistem sergilerinde karşımıza çıkan sebep sonuç ilişkisidir. Dünya fuarları bir güç gösterisi amaçlayıp bunun için gelişimi aracı haline getirirken ihtisas sergileri sahip olunanı araç olarak kullanıp gelişimi amaçlamaktadır. Her iki etkinlik neticesinde de sonuç maddi ve manevi kazanç olarak karşımıza çıkmaktadır. Bölgesel nitelikler ve kapsam nedeniyle gruplandırmada birbirinden ayrılan fuarların zaman içerisinde birbirleriyle örtüşen üsluplara sahip oldukları görülmektedir. Günümüzün Uluslararası Tanınmış Sergileri, BIE yönetmelikleri gereği belirli zaman dilimleri ile düzenlenen dünya fuarlarının aralarındaki boşlukları dolduran kapsamlı sergiler haline gelmiş durumdadır.

Kaynaklar

• Akyol Altun, T. (2003). Dünya Fuarlarının/Expoların Mimari Değerlendirilmesi: Türk Pavyonları. Yüksek Lisans Tezi, İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü. Aralık 1, 2021 tarihinde https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/ adresinden alındı.
• BIE. (2021). Aralık 10, 2021 tarihinde https://www.bie-paris.org/site/en adresinden alındı.
• Bilgili, E. (1998, Aralık 31). Dış Ticaret, Ekonomik Kalkınma ve Sanayi Devrimi. Erciyes Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi(13), 35-50. Aralık 2, 2021 tarihinde https://dergipark.org.tr/tr/pub/erciyesiibd/issue/38180/445950 adresinden alındı.
• Erdemir, A. (2017). 1939 Newyork Dünya Fuarı’nda Türkiye. Yüksek Lisans Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü. Aralık 1, 2021 tarihinde https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/ adresinden alındı.
• Expo Museum. (2021). Aralık 10, 2021 tarihinde https://www.expomuseum.com/timeline adresinden alındı.
• Halkla İlişkiler ve Organizasyon Hizmetleri. (2011). Fuar/Kongre Öncesi Hazırlıklar. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı. Aralık 1, 2021 tarihinde http://www.megep.meb.gov.tr/mte_program_modul/moduller_pdf/Fuar-kongre%20%C3%96ncesi%20Haz%C4%B1rl%C4%B1klar.pdf adresinden alındı.
• Kantürer, E. (2016). Büyük Ölçekli Uluslararası Etkinliklerin Kentlerin Pazarlanması Bağlamında Değerlendirilmesi: Antalya 2016 Botanik Expo Örneği. Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bİlimleri Enstitüsü. Aralık 1, 2021 tarihinde https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/ adresinden alındı.
• Küçükkalay, A. (1997, Haziran 1). Endüstri Devrimi ve Ekonomik Sonuçlarının Analizi. Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 2(2), 51-68. Aralık 2, 2021 tarihinde https://dergipark.org.tr/tr/pub/sduiibfd/issue/20855/223684 adresinden alındı.
• Onbay, E. (2020). 1939 ve 2015 Yılları Arasında Uluslararası Dünya Fuarları Bağlamında Türkiye Ulusal Pavyonlarının Tasarım Yaklaşımlarının Değerlendirilmesi. Doktora Tezi, İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü.
  Aralık 1, 2021 tarihinde https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/ adresinden alındı.
• Özkan, Ş. (2017). Dünya Expo Alanlarında Sanat Yapıtları ve Expo 2016 Antalya Örneği. Yüksek Lisans Tezi, Antalya: Akdeniz Üniversitesi, Güzel Sanatlar Enstitüsü. Aralık 1, 2021 tarihinde https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/ adresinden alındı.
• Özkelle, D. (2006). Expoların Gelişim Süreci ve Kentle Etkileşimleri; İzmir Expo 2015 Örneğinde Bir İnceleme.
  Yüksek Lisans Tezi, İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Fen Bİlimleri Enstitüsü. Aralık 1, 2021 tarihinde https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/ adresinden alındı.