Artık elimiz kolumuz kalkmıyor. Buz kestik; güneşin doğmasını bekliyoruz… Ama serde hocalık var, duramıyoruz da. Bu gün mimarlık eğitiminde çok rahatsız olduğum bir konu hakkında yazacağım. Merdivenler…

Nereden çıktı diyeceksiniz. Mimarlık öğrencilerinin planın her yerinde üç kollu merdiven önerip araya da 140×110’luk bir asansör kondurmasından çok rahatsız oluyorum. Bizim hocalarımız, örneğin Gazanfer Beken, Orhan Bolak, Mesut Evren gibi değerli profesörler bize bu çözümü asla yaptırmazlardı: “Bu düşey dolaşım birimleri yangında baca gibi çalışırlar, insanlara kaçış alternatifi veriniz,” derlerdi. Bundan öte bu çözümde ikinci kol camlı değilse, çözüm hem çok kasvetli olur, hem de düpedüz çirkin. Belki dedim çocuklarım çok yüksek puanlı öğrenciler değildir de o yüzden bunu yaşıyorum. Bu nedenle son yılların Archiprix yarışmalarını taradım. Bir de ne göreyim? Hayaller, düşler, kavramlar… Kavramlarla düşünmeyi ilk ben kaleme aldım bu ülkede (Gür, 1996, 2000, 2003) ama sadece düşünün, bu yeter, hiç çizmenize gerek yoktur da demedim! Hangi teknikle olursa olsun, mimar ortogonal takımın (plan, kesit ve cephe) çizilmesinden sorumludur; aksi halde bina inşa edilemez. 

Merdivenler, Dr. Ayhan Karadayı ( KTÜ-Mim. Böl) ile birlikte kaleme almakta olduğumuz bir kitabın konusudur, taksonomisi en iyi Abdullah Sarı’nın 60’lı yılların sonunda yazılmış, 10.baskısını yapan kitabında mevcuttur (Sarı, 2019). Yapımının da asla halka bırakılmaması gerekir (Resim 1). 

Ancak merdiven salt bir düşey dolaşım elemanı olmayıp derin anlamlarla yüklüdür. Merdiven kozmogonik değerler barındıran tektonik bir elemandır. Yirmi birinci yüzyılın yapı ve yapım teknikleri ontolojik olan ile temsili olanı örtüştürmek gibi bir mimari amaç gütmüyor. Jugendstil’in soyut tektoniği bir yandan sürerken zorunlu olan ile sözde temsili olanın bir arada olduğu savunulan sayısız örnek çevrimiçi mimarlık dergilerinin sanal sayfalarını dolduruyor. Yani bugün mimaride, işlev, strüktür ve sözde temsili olanın birbirine dolandığı bir durum söz konusudur. Bu durumdan, açıkçası, çok hızlı gelişen tasarım ve yapım teknolojilerinin neden olduğu “yapılabilirlik” paradigması sorumludur. “Yapılabiliyorsa yapılır” yirmi birinci yüzyılın mottosudur. Yüzyılımızda anlam çoğalıp bireyselleşmekte ve yapaylaşmaktadır. Teknoloji hızla gelişmekte; mimarideki anlamsal amaç neredeyse hiç sorgulanmamaktadır. Tam da bu nedenle mimari çirkinleşmektedir.

Ayrıntısına giremeyeceğim bu sınırlı sayfalarda ileri sürüyorum ki merdiven kozmogonik bir varlıktır ve tektoniği toplulukların evren, yurt, yuva felsefesini yansıtır. Dolayısıyla mimari meşruiyeti, hem diyalog yoluyla geçerlilik ufuklarının yaratılmasının bir biçimi, hem ait olduğumuz geleneklerle bir diyalog biçimi olarak anlarsak, o zaman mimaride tektoniğin varsıllığını ve verimliliğini daha iyi kavrar, tasarlar ve hatta eleştirel bir araç olarak kullanabiliriz. 

Merdiven kozmogoniktir; tarihi vardır, belli dönemlerde çok yaygın olup belli amaçlarla uygulanmış serileri vardır (Bkz. Kubler, 1962). Aşağıda örneği verilen, şimdi adliye binası olan bir Göynük konağının farklı yönden gelenlere kolaylık sağlayan merdiveni yüzyıllar öncesinin yaygın bir çözümüdür. 

Mimari çevrenin önemli bir ögesi olan merdivenin kültürel farklarla yaşama geçmiş örneklerini inceledim. Gördüm ki; gizliye inilir, kutsala çıkılır; merdiven seyreder, seyredilir aynı zamanda; merdiven bir sahnedir; anlamsal derinliği kültüre görecedir.  

Şu sonuca vardım ki, bilinen standartlar merdiven tektoniğine bir değer katamaz, merdivenin kozmogonik çözümlemesi yapılmadan anlamlı merdiven tasarlanamaz!

Kaynaklar

Gür, Ş. Ö., Mimari İletişimde Eğitim Kurumlarının Rolü: Öncelikler, Stratejiler, Taktikler, VIII. Uluslar arası Yapı/Yaşam Kongresi Kitabı, Bursa, 1996, 317-327. (Açış Konuşması).

Gür, Ş. Ö., Mimarlıkta Temel Eğitim Dersi Uygulaması, Mimarlık 293 (Haziran/Temmuz), 2000, 25-34.

Gür, Ş. Ö., Sunuş: Türkiye’de Mimarlık Eğitimine Özden Bir Bakış, Uluslararası Yapı/Yaşam Kongresi, Bursa, 2003, 247-250. (Açış konuşması).

Sarı, A., Düşey Sirkülasyon Elemanları: Merdivenler, YEM, 2019, 1.Baskı, s.12, Şekil 2.Biçimlerine göre merdiven türleri.

Notlar 

1. Ortogonal projeksiyon üç boyutlu nesneleri perspektife sokmadan bir dizi iki-boyutlu düz nesne olarak çizmektir. Hadid’in çalışmaları bile, ayrıntılarını görme şansınız olursa, binanın yapıma yol gösterici bu anlatımdan kaçamamıştır.
2. Kozmogoni sözcüğü Türkçeye, Fransızca cosmogoniesözcüğünden geçmiştir ve evrenin kökeninin araştırılması veya evrenin kökeni ile ilgili kuramlar anlamına gelir. Kozmogonik: evrenin varoluş kuramıyla ilgili, köksel