International Society of Urban and Regional Planners (Uluslararası Şehir ve Bölge Plancıları Birliği) (ISoCaRP)’ın Queensland Üniversitesi, Brisbane Belediyesi ve Brisbane Kent Konseyi ile ortaklaşa düzenlediği Brisbane Young Planning Professionals Workshop (YPP) (Genç Plancılar Atölyesi), ISoCaRP’tan Sofia Morgado ve Zeynep Günay ile Brisbane Kent Konseyi temsilcisi Laura Gannon koordinatörlüğünde, 15 farklı ülkeden 26 katılımcı ile 26-30 Eylül 2013 tarihleri arasında gerçekleştirilmiştir (1). 1991 yılında yürürlüğe giren YPP programı çerçevesinde kariyerlerinin başındaki genç plancılara, bilgi, beceri ve deneyimlerini paylaşma olanağı sunulmakta; onların kompleks ve güncel planlama sorunlarına ilişkin dünyadaki farklı planlama yaklaşımları ve yöntemleri bağlamında çokboyutlu düşünme ve çözüm üretme becerilerini geliştirmek hedeflenmektedir. Bu hedef çerçevesinde Brisbane Belediyesi ve Brisbane Kent Konseyi’nin önerisi ile 2013 yılı için seçilen çalışma alanı, Howard Smith Rıhtımı’dır. “Inner City Rejuvenation and Urban Connectivity” (Kent Merkezinin Canlandırılması ve Kentsel Bağlantı) temasına sahip atölyenin amacı, Brisbane’in en önemli tarihi kent parçalarından biri ve kentin su ile ilişkisinin arayüzü olan rıhtım bölgesinde kentin tarihi geçmişi ile bağlantı kurarak bir cazibe merkezi yaratmaktır. Bölgenin Brisbane’in bir dünya kenti olma vizyonu çerçevesinde kente yeniden kazandırılması, nehir boyunca devam eden yeniden yapılandırma çalışmalarının bir parçası haline gelmesi önemlidir. İşlevsel ve estetik açıdan da köhneme bölgesi niteliği taşıyan bu bölge Kent Konseyi’nin Nehir Stratejisi içinde de anahtar rol üstlenmektedir.

Brisbane Howard Smith Rıhtımı: Brisbane’in Nehir İle Kurduğu İlişkide Bir Arayüz 

Brisbane, Avusturalya’nın altı eyaletinden biri olan Queensland’in başkentidir. Kent, 1799 yılında bölgeye ilk gezileri düzenleyen Matthew Flinders’ın keşifleri sonucunda Jagera ve Turrbal aborjin topluluğunun yaşadığı topraklarda 1823 yılında bir Avrupa kolonisi olarak kurulmuştur; Sidney’den gönderilen mahkumların yerleştirileceği bir sürgün yerleşimi niteliği taşımaktadır. Günümüzde ise Avusturalya’nın en hızlı büyüyen bölgelerinden birinde yer alan kent, Sydney ve Melbourne’den sonra üçüncü büyük kenttir. Kentin kurulmasında ve gelişmesinde en önemli etkenlerden biri Brisbane Nehri ile kentin ve kentlinin nehirle kurduğu ilişkidir (Resim 1). Nehir, halk için yaşam pınarı olarak tanımlanmaktadır. Bu ilişkinin önemi “yeni dünya kenti”, “subtropikal kent”, “nehir kenti” stratejik bileşenlere sahip “Açık Kent” vizyonu ile biçimlendirilen “Brisbane Kent Merkezi Master Planı” ve “Nehir Strateji Belgesi” gibi kentin güncel planlama ve tasarım programlarında yansıtılmaktadır (2) (Resim 2). Bu stratejik belgeler bağlamında (kentin güncel sorunları arasında yer alan ve en son 2011 yılında yaşanan büyük sel felaketine bağlı olarak) kenti sele duyarlı bir tasarım yaklaşımı ile yeniden biçimlendirmek ve nehir ve kent arasındaki bağlantıyı güçlendirmek gündemdedir. Kentin nehir ile ilişkisinin son arayüzü ise atölyenin odağını oluşturan Howard Smith Rıhtımı’dır (Resim 3, 4).  

Howard Smith Rıhtımları Brisbane Nehri’nin kuzeyinde Story Köprüsü altında yer almaktadır. 3,52 hektarlık büyüklüğe sahip bölge kentin varlığını sürdüren son rıhtım bölgelerindendir. Merkeze, iş, kültür ve eğlence alanlarına yakınlığı önemli potansiyelleri arasındadır. Kent merkezinin en önemli kentsel parçalarından birini oluşturan bu bölge, tescilli sanayi yapıları ile de kentin kalkınma tarihine ışık tutmaktadır (3). 1934-1939 yılları arasında Brisbane Nehri’nin girişinde limanın parçası olarak nehir yüzeyi genişletilerek inşa edilmiştir. Moreton Körfezi ve Pasifik Okyanusu’nun da giriş kapısıdır. İkinci Dünya Savaşı sırasında, günümüzde Brisbane’in kültürel mirası olarak koruma altında tutulan, hava hücumlarına karşı sığınaklar konumlandırılmıştır. 1960’lı yıllardan başlayarak nehre bağımlı sanayilerin yer seçtiği bu bölge, rıhtımların ve limanın bölge dışına taşınması ile köhneme sürecine girmiştir. Özellikle 2011 yılında yaşanan sel felaketinden sonra bölge atıl duruma gelmiştir. “Riverwalk” projesi kapsamında bölgeyi kentle bütünleştiren nehir kenarı yaya ve bisiklet parkuru yıkılmıştır. 

Howard Smith Rıhtımlarının bir olanak projesi olarak gündeme gelmesi 2013 yılında Brisbane Valiliği tarafından açılan ihaleye dayanmaktadır. Özellikle sel felaketine duyarlı tasarım yaklaşımı çerçevesinde yeniden “riverwalk”u erişilebilirlik ve kentsel bağlantı vizyonu çerçevesinde yaşama geçirmek ve böylece erişim ve kentsel bağlantıları güçlendirmek önemlidir. Nehir Strateji Belgesi kapsamında kıyı kullanımına yönelik önemli vizyon sunulmaktadır. Yenilenen Brisbane Kent Merkezi Master Planı, Howard Smith Rıhtım bölgesi içinde tasarım ilkeleri geliştirecek şekilde yeniden düzenlenmiş ve Eylül 2013 tarihinde onaylanmıştır. Rıhtım bölgesi için ayrıca Koruma Yönetim Planı hazırlanmıştır (3). Master plan, “Idea’s Fiesta” (Fikir Festivali) (4) başlığı altında düzenlenen 16.427 kişinin katılımının sağlandığı üç haftalık halk buluşmaları tarafından desteklenmektedir (Resim 5). Brisbane Kent Konseyi tarafından davet edilen tasarım ve mimarlık firmalarından Howard Smith rıhtımını da içeren farklı proje alanlarında tasarım konseptleri geliştirmeleri istenmiş, sunulan tasarım önerileri için düzenlenen 17 toplumsal etkinlik (rehberli yürüyüşler, sokak piknikleri, film gösterimleri, vb.), 10 atölye ile halktan geri dönüş alınmıştır. Sosyal medya katılımı 1,2 milyona, etkinliklere katkı sağlayan öğrenci sayısı 1200’e ulaşmıştır. Kent, Lee Kuan Yew Dünya Kenti Ödül Programı kapsamında kentsel tasarım, yönetişim ve inovasyon konularında yaptığı ilerlemelere bağlı olarak 2012 yılında yedi finalist arasında yer almıştır.

ISoCaRP YPP Howard Smith Rıhtımı Atölyesi

Howard Smith Rıhtımlarında “Inner City Rejuvenation and Urban Connectivity (Kent Merkezinin Canlandırılması ve Kentsel Bağlantı) teması çerçevesinde yürütülen atölyenin amacı, Brisbane’in en önemli tarihi kent parçalarından biri olan ve kentin su ile ilişkinin arayüzü olan rıhtım bölgesinin, Brisbane’in bir dünya kenti olma vizyonu çerçevesinde kente yeniden kazandırılması gibi kompleks ve güncel bir planlama sorununa ilişkin dünyadaki farklı planlama yaklaşımları ve yöntemleri bağlamında çözüm üretmektir. Bu amaçla atölye, Brisbane Nehri’nin kuzey bandının kentsel ayrışmanın önlenmesi, bağlantıların güçlendirilmesi, ortak miras değerlerinin korunması yoluyla yeniden canlandırılmasına odaklanmaktadır. Grupların oluşturulması ve senaryoların tanımlanması sürecinde yöntem olarak katılımcılar önceden tanımlanmış konu alanlarına göre gruplandırılmak yerine katılımcılardan kendi ilgi alanları ve vizyonları çerçevesinde kendi gruplarını oluşturmaları beklenmiş; gruplardaki ülke ve mesleki profil eğilimleri koordinatörler tarafından dengelenmeye çalışılmıştır. Beyin fırtınası yöntemiyle yaratılan tartışma platformları sonucunda rıhtım bölgesinin sorun ve olanakları tarif edilmiş; ortak vizyon tanımlanmıştır. “Eşi benzeri olmayan” bir mekân yaratma öngörüsü ile katılımcıların tanımladıkları dört farklı senaryo çerçevesinde stratejik yaklaşımlar ve buna bağlı tasarım önerileri biçimlendirilmiştir (5). Atölyenin uluslararası ISoCaRP uzmanları ile yerel kent konseyinin koordinatörlüğünde gerçekleştirilmesi ve özellikle uluslararası plancılara eş sayıda yerel genç plancıların katılımının sağlanması tasarım sürecinin evrenselliği yanında yerel eğilimlere, gereksinimlere ve taleplere de yanıtın sorgulanmasını sağlamıştır. Atölye çıktıları, her yıl olduğu gibi ISoCaRP kongresinin açılış oturumunda yapılan sunum ile projenin ilgili paydaşları olan belediye, kent konseyi, üniversite ve özel sektör temsilcileri ile paylaşılmış ve kongre süresince sergilenerek dış paydaşlara da aktarılmıştır. Yaratılan iletişim platformu genç plancılara ilgili paydaşlarla tanışma ve projelerini tartışma fırsatı sunmuştur. Özellikle Brisbane Belediyesi ve Kent Konseyi’nin önerileri ile hazırlık aşamasında olan Howard Smith Rıhtımı Projesi’ne girdi olması için seçilen bu özel alanda genç ve yaratıcı uluslararası plancı takımları tarafından üretilen ve kamu yetkilileri ile paylaşılan senaryoların gerçek hayatta değerlendirilme ve uygulanma olasılığını ise gelecek günler gösterecek.

SENARYO 1: “THE CLIFF” Connected, Lively, Inclusive, Functional, Fun!

Kerem Yavuz Arslanlı, Sarah Everson, Shan He, Slawomir Ledwon, Ekaterina Meltcova, Oluwafemi Olajide, Michelle Willemse

“Bağlantılı, canlı, kapsayıcı, işlevsel ve eğlenceli olma” vizyonuna sahip “The Cliff” projesinin amacı miras değerleri ile doğal özellikleri kutlarken açık ve herkes tarafından erişilebilir bir çokişlevli mekân sunan biricik bir nehir kıyısı odağı yaratmaktır. Proje ile alanın çekiciliğinin artırılması, sosyalleşmek ve farklı olanaklarla eğlenmek için arzulanan bir mekân yaratılması, Brisbane nehir kıyısında biricik deneyim yaşatılması, alanın ekonomik değerinin artırılması, farklı gruplar için etkinlik alanları yaratılması, alanın tarihi kimliğine sahip çıkılması hedeflenmektedir. Bu anlamda oluşturulan stratejik çerçevenin dört temel odağı “Çokişlevli Odak”, “Değişken Açık Mekân”, “Bağlantı” ve “Aktif ve Canlı”dır. Bu odaklar açık mekân, aktif nehir yaşamı ve bilgilenme odağı olarak tanımlanan üç kesişme noktası ile yaşama geçirilmektedir (Resim 6).

SENARYO 2: “OXLEY WHARVES” Relish. Remember. Relax 

Yuri Torres, Evgenia Kolesova, Ines Moreira, Jemima Hutch, Sophie Lam, Arif Chohan, Holly Williams

“Tadını çıkar. Hatırla. Rahatla” sloganı ile çerçevesi çizilen proje ile canlı bir kent ve kent ve kır arasında iyi bağlantılı geçiş mekânı yaratılacaktır. Alanın tarihi, çevresel ve fiziksel özellikleri kutlanacaktır. Rıhtımlar kentin açık mekân ağının bir parçası olarak işlemesini sağlayacak, bir yandan ekonomik bir itici güç sağlarken öte yandan insanlar için mekânlar sunacaktır. Nehrin değerine ve potansiyeline gönderme yapacaktır. Bu anlamda projede, insan, ekonomi, miras ve çevre gibi temel proje öğeleri arasında alanın özelliklerine ve kısıtlarına duyarlı biçimde denge kurulacaktır. Alanın merkezi iş alanının çeperinde bir kaçış mekânı olma özelliği korunacak; ancak yaşayanlar ve ziyaretçiler için bir karşılama odağı yaratılacaktır. Bir yandan insanları birbirine bağlayan, bir yandan da Brisbane ekonomisine katkı sağlayan bir niş yaratılacaktır. Bu bağlamda projenin bileşenlerinden olan “Rahatla”, kayalıklar ve nehir gibi alanın doğal özelliklerine odaklanmaktadır, kentin hızından uzakta bir yavaşlama ve kaçış mekânıdır. “Hatırla”, tarihin, kültürün ve sanatın sergilendiği, insanlar için yemek, içmek ve boş zaman geçirme olanaklarının sunulduğu mekândır. “Tadını çıkar”, insanlar için canlanma noktasıdır, butik konaklama olanakları ile iş, ticaret ve turizm gibi çokişlevli bir çevre yaratılmaktadır (Resim 7).

SENARYO 3:  “THE WHARVES” Resilient, Flexible, Connected, Unique Identity, Inclusive

Jessica Carmichael, Peter Gezik, Meredith Hartigan, Melissa Murphy, Caitlin Pozzi, Ekaterina Starodubtseva

“Dayanıklı, esnek, bağlantılı, kimlikli, kapsayıcı olma” vizyonu taşıyan “The Wharves” projesi, duyarlı subtropikal tasarıma odaklanarak dayanıklı ve bağlantılı bir kentsel çevre tasarımı yaratmayı amaçlamaktadır. Alanın endüstriyel tarihi ve nehir kıyısı konumundan kaynaklanan biricik kimliği ile, hem yaşayanlar hem de ziyaretçiler için kapsayıcı, esnek, çokişlevli mekânlar sunulmaktadır. “Dayanıklılık”, dayanıklı ve duyarlı çevre için subtropikal tasarımı; “kimlik”, bir seyahat noktası yaratmak için biricik miras değerlerinden ve nehir kıyısı konumundan yararlanılmasını; “esneklik”, inovatif bir inşaat süreci ile esnek bir yapısal biçim yaratmak ve bu biçimi çokişlevli mekânlarla desteklemeyi; “kapsayıcılık”, herkes için mekânlar sunma ilkesini; “bağlantı” ise, alanın çevre ilişkilerinin güçlendirilmesinde ulaşım ve erişim olanaklarının artırılmasını betimlemektedir (Resim 8).

SENARYO 4: “HSW ECOTONES” Bridging history by connecting our river city icons

Bij Borja, Luis Garrido, Kat McAulay, Tristan Miles, Daniele Vettorato, Anna Vladimirova 

“Nehir kenti ikonaları bağlantıları üzerinden tarihe köprü kurma vizyonu”na sahip “HSW Ecotone”, farklı mekânların buluştuğu, bütünleştiği ve yeni toplumsal bağlantılara olanak tanıyan bir geçiş mekânıdır. Nehre arkasında kayalıklarla birlikte bakmanın doğal bir “oda” betimlemesi oluşturduğu bu mekân Story (Öykü) Köprüsü ve Rıhtım yapıları gibi tarihi ikonalarla birlikte doğanın rahatlık ve bütünlük hissini yaşattığı bir çevre yaratmaktadır. Bu kapsamda 4 bağlantı noktası tanımlanmıştır. Birinci bağlantı, geçmiş ve gelecek arasında sağlanmakta; tarihi köprü, rıhtım yapıları ve sığınakların bugünü temsil eden yeni yapı önerileri kesişmesinden oluşmaktadır. İkinci bağlantı, konut ve merkezi iş alanı kullanımları arasındadır; konut odaklı vadi gelişimini, Brisbane’in merkezi kentsel işlev alanları ile nehir bandı “riverwalk” ile bütünleştirmektedir. Üçüncü bağlantı, yukarı ve aşağı arasındadır. “Salyangoz” olarak tanımlanan inovatif sarmal yapılanma ile kayalıklar nehir ile bütünleştirilmekte, mekânın sunduğu topografik olanaklar çokişlevli kullanım alanlarına dönüştürülmektedir. Dördüncü ve son bağlantı ise kara ve su arasındadır, amfitiyatro önerisi ile kara ve su arasında yapısal ve nedensel bağlantılar sağlanmaktadır (Resim 9).

Bir Atölyenin Düşündürdükleri 

Brisbane Howard Smith Rıhtımlarına odaklanan Genç Plancılar Atölyesi ve çıktıları, kıyı alanlarını yeniden düşünme bağlamında önemli çıkarımlar sunmaktadır. Günümüzde her bir metrekaresi şantiye alanına dönüşen İstanbul’un en değerli alanlarından olan ve İstanbul’un her şeyden önce bir “liman kenti” olduğunun kanıtı olan kıyıları işgal altındadır. Kıyı alanlarını kentsel rekabet için yeni “olanak mekânlarına” dönüştüren ve liman-kent ilişkisini “kaynaklar” üzerinden tanımlayan Galataport, Haydarpaşaport, Haliçport, Ataköy-Zeytinburnu sahil şeridi turizm alanı projeleri, Yenikapı meydan projesi, marina projeleri, çılgın proje olarak kamuoyunda yer bulan Kanal İstanbul projesini bu süreçten ayrı düşünmemek gerekmektedir. Geçmişte yasalarla güvence altına alınan kamu yararı, günümüzde yerini yine yasalarla güvence altına alınan özel çıkarlara bırakmakta, planın yerini parçacı projeler almakta, “çanak-çömlek”e indirgenen İstanbul’un 8500 yıllık tarihi ve bu tarihin yaratımları bu çıkarlar çerçevesinde hafızadan silinmeye çalışılmakta; kentlerden ve kentlilerden koparılan kıyı alanları, toplumsal dışlanma, soylulaştırma, ve yerinden edilme gibi önemli sosyal içeriğe de konu olmaktadır. Brisbane deneyimi ise, kıyı kentlerinin başarısının, kentlerin tarih içinde üstlendiği rol ve su ile ilişki kurma becerisine bağlı olduğunu göstermektedir. Kentlerin, tarihsel, sosyal ve ekonomik evrimlerinin ve kentlerin kentli ile kurduğu ilişkinin simgesi olanı bu değerli alanların planlanmasında geniş-kapsamlı stratejik yaklaşımların sunulması, kıyılar için bütünleşik tasarım programlarının tanımlanması, üretim ve tüketim arasında dengenin sağlanması, öngörülen gelişmelerin topluma erişilebilirliğinin kamu yararı önceliği çerçevesinde dikkate alınması, tarihi kimlik – hafıza ve endüstriyel geçmiş ile bağlantı kurulması önemlidir.

Notlar

1.Atölye koordinatörleri: Sofia Morgado (Lizbon Üniversitesi, Portekiz), Zeynep Günay (İstanbul Teknik Üniversitesi, Türkiye); Brisbane Kent Konseyi adına yerel koordinatör: Laura Gannon (Avusturalya); Diğer: Young Planning Professionals Programından Sorumlu ISoCaRP Başkan Yardımcısı Piotr Lorens, ISoCaRP Kongresi Yerel Organizasyon Komitesi Başkanı John Minnery (Queensland University, Avusturalya); Atölye katılımcıları: Kerem Yavuz Arslanlı (Türkiye), Bij Borja (Singapur / Filipinler), Jess Carmichael (Avusturalya), Arif Chohan (Pakistan), Sarah Everson (Avusturalya),  Luis Rodolfo Garrido Reyes (Meksika), Peter Gezik (Slovakya), Meredith Hartigan (Avusturalya), Shan He (Avusturalya/Çin), Jemima Hutch (Avusturalya), Evgenia Kolesova (Rusya) Sophie Lam (Avusturalya), Sławomir Ledwon (Polonya), Katherine McAulay (Avusturalya), Ekaterina Meltcova (Rusya), Tristan Miles (Avusturalya), Inês de Castro Luís Lopes Moreira (Portekiz), Melissa Anna Murphy (Norveç), Oluwafemi Olajide (Nijerya), Caitlin Pozzi (Avusturalya), Ekaterina Starodubtseva (Rusya), Yuri Torres (Brezilya), Daniele Vettorato (İtalya), Anna Vladimirova (Rusya), Michelle Willemse (Avusturalya), Holly Williams (ABD)

2.Brisbane Kenti Master Planı (Brisbane City Centre Master Plan: A Vision for Our Open City 2014), bkz. http://www.brisbane.qld.gov.au/sites/default/files/20140417-City%20Centre%20Master%20Plan-full%20document.pdf; Brisbane Kenti Nehir Stratejisi (River’s Edge Strategy), bknz. http://www.brisbane.qld.gov.au/sites/default/files/rivers-edge-strategy-sept-2013.pdf.

3.Howard Smith Rıhtımı Koruma Yönetim Planı (HSW Heritage Conservation Management Plan), Allom Lovell Pty Ltd, April 2007.

4.Idea’s Fiesta raporu için, bknz. http://www.brisbane.qld.gov.au/sites/default/files/ideas_fiesta_wrap_up_report.pdf

5.Atölyeler hakkında ayrıntılı bilgi için, bknz. http://www.isocarp.org