Dünyanın bir felakete doğru sürüklendiği konusunda geniş bir mutabakat varmış gibi görünüyor, en azından okumuş yazmış çevrede bu endişenin yaygınlığı artıyor olmalı ki geri dönülmez eşiklere yaklaştığımıza işaret eden çığlıkları giderek daha çok duyuyoruz. Son Venedik Bienali’nin de ana teması, küratörü Lesley Lokko’nun seçimi ile dekolonizasyon ve dekarbonizasyon olarak belirlenmişti. Mimarlık içinden küresel meseleye dikkat çeken kültürel aktiviteler içinde bu Bienal de yerini almış oldu böylece.

Biraz geri çekilip genel manzaraya baktığımızda gördüğümüz nedir? İnsan medeniyetinin ve beraberinde canlılar aleminin sonuna mı yaklaşıyoruz? Yaşadığımız Nuh’un hikayesinin tekrarı mı? Türlerin devamını sağlamak için bir gemi inşa eden birileri olup olmadığını bilmiyoruz ama günümüzün Nuh peygamberleri bizi uyarıyor. Peki bu kadar çok sayıda modern zaman peygamberinin uyarısının etkisiz kalmasının nedeni ne olabilir? İnsanların aymazlığı mı? İster dünya kapitalizmi diyelim ister dünya ekonomik sistemi, bu olağanüstü kompleks sürecin böylesine baştan çıkarıcı olmasının ve küresel ölçekte insanlığın neredeyse tümünü içine almasının -aymazlık dışında- pratik nedenleri olmalı. 

Birkaç temel veriye bakarak manzarayı berraklaştırmaya çalışalım. “Our World in Data” (adlı web sitesinde yer alan “12 Key Metrics to Understand the State of the World” (Dünyanın Durumunu Anlamak İçin 12 Temel Ölçüt) başlıklı sayfaya hızlıca göz gezdirdiğimizde hikayenin bütünü hakkında fikir sahibi olmak mümkün (1). 12 temel ölçüte göre son 200-250 yılda insanlığın radikal bir dönüşüm geçirdiği apaçık ortada. Artık kanıksadığımız için tekrar etmenin gereksiz görüldüğü basit gerçekler bunlar, fakat yine de tekrar etmekte fayda var. Sefalet, ortalama gelir, nüfus, çocuk ölümleri, doğurganlık oranları, ortalama ömür süresi, beslenme, temel eğitim, temiz su ve sıhhi tesisata erişim, enerjiye erişim, enerji kullanımı ve karbondioksit salınımı açısından insanlık tarihinde görülmemiş bir gelişimin içinde yaşıyoruz. 

Nüfus artışı bin yıllık aralıkta bakıldığında roket gibi fırlamış görünüyor, ancak grafiğin tarih aralığını yakın döneme, mesela 1980’lere doğru daralttığımızda nüfus artış ivmesinin son 50 yılda giderek düştüğünü görebiliriz. Bu trend devam ederse son 100 yılın hızlı yükselişinin ardından dünya nüfusunun yeni bir platoya oturacağını öngörmek mümkün: Daha uzun bir hayat beklentisi, daha düşük doğurganlık oranları ve daha düşük çocuk ölümleri ile görece daha stabil bir nüfusun daha yüksek bir yaşam konforuna ulaşacağı kolayca söylenebilir. Aynı sitedeki verilere göre tarihte ilk defa 2000’lerin başlarında şehirli nüfus kırda yaşayan nüfusu geçmiş. UN tarafından sunulan nüfus projeksiyonuna göre 2050 yılında toplam nüfusun %68’inin şehirlerde yaşayacağı tahmin ediliyor (2).

İyimser bir beklenti mi? Her ne kadar gündelik hayatımızda sayısız tatsızlığa muhatap olup insanlığın mevcut durumu hakkında karamsarlığa kapılsak da büyük akışa baktığımızda elimizdeki veriler, şimdilik, buna işaret ediyor. İnsanlığın bütününü içine alan bu akışın böylesine cazip olmasının pratik nedeni bu basit gerçek olabilir mi? Üretim kapasitesi tarihte görülmemiş bir oranda artarken, giderek genişleyen bir kesim atalarımıza kıyasla çok daha az emekle karnını doyurup, tarihte eşi benzeri görülmemiş konfor şartlarına erişme imkanı varken bundan geri durmak mümkün mü?

Hikayenin makro ölçekteki parlak yüzü önümüzde dururken tabii ki pek çok karanlık yönü de var: Buraya gelmek için doğanın, dünyayı paylaştığımız diğer canlıların ve insanlığın ödediği bedel. İngiliz, Türk, Amerikalı maden işçilerinden, ezici çalışma koşulları içinde harcanmış hayatlardan oluşan kapkaranlık bir hikaye var. Ve tabii ki Afrika, Joseph Conrad’ın anlatımıyla o kara kıta, bu bedelin somut tarihi olarak karşımızda duruyor. Ancak tam da şu noktada durup geriye baktığımızda bu akışı geri çevirmek ne ölçüde mümkündü? Ve şu anda hikayeyi geri alma imkanımız var mı? Dahası böyle bir imkanımız olsa bile geri dönmeyi tercih eder miydik?

Pekala, cevabı olmayan sorular bunlar, ancak problemi çevrelememize yardımcı oldukları ölçüde işlevseller. Yine de temel problemi hala tam olarak tarif edebilmiş değiliz. Büyük akışın temel faktörleri ve etkin kuvvetleri nedir?

Hikayenin bu noktasında bir de Lesley Lokko’nun RIBA Kraliyet Altın Madalyası’nı aldıktan sonra RIBA’nın Youtube kanalında yayınlanan videoya bakalım (3). Konuşmaların içeriğini bir an göz ardı ederek uhrevi bir ışık altında duran ve kusursuz bir İngilizceyle son derece anlamlı cümleler kuran bu insanların hayatları hakkında ne düşünürsünüz? Ya da 2004’te Bush’un seçim zaferine kahrolan Lokko’nun eyleme geçme azminden söz ettiği bienal konuşması size nasıl bir fikir veriyor? Videoda konuşan insanların karbon ayak izini Burdur’da veya Iowa’da küçük bir dükkan sahibinin karbon ayak izi ile kıyasladığımızda nasıl bir sonuca varırız? Venedik Bienali’nin etkinliklerinin toplam karbon ayak izi nedir? Yanlış anlaşılmasın, Venedik Bienali yapılmasın veya Lokko o ödülü almasın demiyorum, maksadım bu spesifik örnekte bakış açısını başka bir noktaya koymak sadece. O videoyu seyreden bir Afrikalı (veya Vietnamlı, Pakistanlı, Bolivyalı, Suriyeli) gencin hayali, arzusu ve eylemi ne olabilir? Korkarım ki bu koşullarda Lokko’nun veya bizim söylediklerimiz değil, o gencin videoda ne gördüğü, onun hayali ve eylemi geleceğimizi belirleyecek asıl faktör olacak. İnsanlığın geçmişine baktığımızda da gördüğümüz bu. Alttakilerin büyük bedelleri göze alarak yaptıkları tercihler büyük dönüştürücü güçlerdir. Tıpkı 200 yıl önce kırı terk edip limanlara, doklara, atölyelere akan İngiliz, İskoç, İrlandalı köylülerin tercihleri veya 50 yıl önce şehrin sefaletini göze alarak köyü terk eden Türkiye’deki köylülerin tercihleri gibi. 

Cümlelerin içerikleri nadiren eylemlerle buluşur. Bu nedenle dile getirilenin kendisi ile işlevi arasında bir fark vardır. Sözlerle eylemler arasında da benzer bir mesafe bulunur. Sosyoloji adı verilen disiplin varlığını bu farka borçlu olsa gerek: Neden böyle söyledikleri halde diğer şekilde davranmayı tercih ediyorlar? Ya da daha enteresanı: Bu sözlü ifadeler neden başkalarında bu etkiyi yapacağına şu etkiye neden oluyor? Evet, soruların sayısını artırabiliriz ancak kastım anlaşılmıştır sanırım. Dünyanın farklı merkezlerinde gerçekte olup biten ne? Çeşitli noktalardan bu olup bitenlere bakanların gördükleri neler? Beyanların ötesinde tercihler, eylemler neler? 

Medeniyetimizin mevcut haliyle bir karbon medeniyeti olduğunu söylemek abartılı olmaz. Kullandığımız enerji kaynaklarının büyük kısmı karbon bazlı, demir ve çelik başta olmak üzere sanayinin pek çok dalında üretim karbona dayanıyor. Aynı sitede 1750’den başlayarak kişi başı karbondioksit salınımı grafiğine bakmak genel trendi görmek açısından aydınlatıcı olabilir.

Grafiğe bakıldığında ABD 1900’lerin başlarından itibaren kişi başı salınım açısından açık ara daha yüksek oranlara sahip. Grafikte yukarı doğru seyreden trend 1973 yılında zirveye ulaşmış, ardından bir düşüş eğilimi var. 1973’ün OPEC ülkelerinin petrol ambargosu kararı aldığı tarih olduğunu hatırlarsak düşüş trendi daha anlamlı hale geliyor. 1970’lerin petrol krizinin ardından petrole bağlı endüstrinin daha az tüketim yönünde arayışlara girdiğini, ancak aynı dönem içinde dünyada gelişen ülkelerin faz farkıyla tüketim imkanlarının artışına paralel olarak dünya ölçeğindeki toplam tüketimin arttığını söylemek mümkün. 

Üretimde karbon bazlı kaynak kullanımının giderek azalacağını öngörebiliriz, ancak bu süreçte hangi enerji kaynaklarının öne çıkacağını kestirmek güç. Yüz yıl önce yer altındaki petrole ulaşma yöntemlerini geliştirenler, ardından içten yanmalı motorla çalışan araçlar icat edenler ve devamında arından bant sistemi ile motorlu araçların seri üretimini mümkün hale getirenler, insanlığa büyük bir hizmet yaptıklarını düşünüyorlardı. Bu iki unsurun (bant üretimi motorlu araç ve ucuz benzin) bir araya gelmesi ile şehirlerin çehresi (Orson Welles’in Muhteşem Ambersonlar filminde resmettiği gibi) geri dönülmeyecek şekilde değişti. Sadece şehirler değil; yaşam biçimlerimiz, evlerimiz, ev eşyalarımız, iş yerlerimiz, hepsi değişti. Bütün mucizevi çözümler gibi bu icatlar ve yeni kaynak kullanım yöntemleri de olağanüstü imkanlarla birlikte büyük problemlere neden oldular. Yeni bulunacak kaynakların da benzer sonuçlar üreteceğini düşünmek yanlış olmayacaktır.

İnsanlığın son 400-500 yıllık kolonizasyon ve karbonizasyon tarihi genel bir bakışla birlikte yol almış görünüyor. Son derece karmaşık, çelişkilerle dolu ve tarifi neredeyse imkansız acılarla yüklü devasa bir akış geçmişimizi şekillendirdi. Geleceğin nasıl olacağı, şimdilik, belirsiz. Nuh’un uyarısı/kehaneti gibi bir felaketin gelmesi de her zaman mümkün. Volkanik bir patlama geçmişte olduğu gibi bugün de yeryüzünde hayatın büyük kısmının yok olmasına neden olabilir. Hayat ileri doğru akarken tarihin geriye doğru yazıldığını akılda tutarsak, geleceğin öngörülmez olduğuna teslim olmamız gerekir. Şehrazat’ın 1002. Gece Masalı’nda Poe’nun ima ettiği gibi, hayat bazen kurgudan bile daha tuhaftır. 

Mimarlık gibi henüz bir disiplin alanı olup olmadığı bile tartışmalı bir meslek alanının küresel hareketlerin, büyük akışların yönünü değiştirme imkanından söz etmek makul olmaz. Bize düşen akış içindeki belirleyici faktörlerin, kuvvetlerin nerede olduğunu okumaya çalışmak olabilir. Bu okumaya göre toplumların hayallerine kulak vermek, hemen fark edilmeyen hayalleri somutlaştırmak, problemlere yeni tanımlar getirmek ve kısmi çözümler önermek yapabileceğimizin belki de en iyisidir.

Müfredatın dekolonizasyonu, dekarbonizasyonu bir amaç mı? Öneri nedir? Bu Londra’nın, New York’un, Venedik’in gündemi mi, yoksa Akra’nın, Dakar’ın gündemi mi? Bize en ahlaklı tercihi işaret eden bir öneri herhangi bir sorunu çözebilir mi? Meğerki sorunun bir başka veçhesi haline gelmesin.

Peki tasarım alanında neler yapılabilir? Mimarlık ve diğer tasarım dalları dünya halkları için ne tür yeni hayaller sunabilir? Dekolonizasyon bu bakımdan tarihsel derinliği içinde ciddiyetle üzerinde düşünülmesi gereken bir konudur. Tarih boyunca birbirinden kopuk olan coğrafyaları küresel bir sistem içinde bir araya getiren büyük akışların kültürel sonuçlarının da olması kaçınılmazdı. Bizim coğrafyamızda Batılılaşma adı altında tartışılan problemler dünyanın büyük kısmında farklı versiyonlarıyla sömürgecilik bağlamında tartışıldı. Dekolonizasyon, 2. Dünya Savaşı’nın ardından bağımsızlığını kazanan ülkelerin dünya siyaset sahnesine adım atmasıyla başlayan politik momentin en önemli tartışma alanlarından biriydi. Ortadoğu, Güney ve Doğu Asya ile Afrika tartışmanın odağında yer alıyordu. 

Avrupalılaşma, Batılılaşma, modernleşme, dünya kapitalizmine eklemlenme, adına ne dersek diyelim bu süreç dünya halklarının kendi özgün yollarını keşfetmesine imkan vermiyordu; daha çok bir ‘kapılma’ süreci olarak okunuyordu. Sel, deprem veya heyelan gibi maruz kalınan bu kültürel zemin kaymasına karşı yeni ulusların bir cevabı olacak mıydı? Dünya sisteminin başkentlerinden dünyaya bakılıyordu, peki ama Afrika’nın kendi konumundan dünyaya sunduğu bir bakış nasıl düşünülebilirdi?

Her kültürel mesele gibi kamu binaları da ulus kimliğinin ifadesi için bir imkan olarak görüldü. İlk defa kendi kaderini tayin etme hakkını kazanan ulusların yeni inşa edecekleri kamu binaları nasıl olmalıydı mesela? Bu sadece mimari bir üslup sorunu değil, yeni teknikler, yeni iklim ve sosyal koşullar, yeni bir kültür ve yaşam ve yeni bir ölçek sorunuydu. Taze başlangıçlar umut dolu denemeleri de kısa sürede ortaya çıkardı. Sahra-Altı’ndaki coğrafyada bağımsızlığın önderleri ile bir mimar kuşağını bir araya getiren dikkat çekici mimari denemelerin izleri yıpranmış da olsa hala ayakta. 

Oliver Wainwright’ın Guardian’da yayımlanan makalesi Sahra-Altı Afrika’nın unutulmuş modern mimarlık mirasına ve bugün “yeni” Afrika mimarlığının sorunlarına taze bir bakış sunuyor (4). Makalenin başlığındaki Tented Love (yaklaşık bir çeviri ile “Çadırda Aşk: Senegal nasıl muhteşem yeni bir Afrika mimarisi yarattı?”) 1974 yılında Senegal’in başkentinin eteklerinde küresel ticaretin vitrini olarak inşa edilen Uluslararası Dakar Fuar Kompleksi’nin göçebe çadırlarını andıran üçgen formlu çatılarına işaret ediyor. Ancak aynı zamanda İngilizcedeki tainted love (yaklaşık bir çeviri ile “lekelenmiş veya marazi hale gelmiş aşk) deyimini de çağrıştırmayı amaçlıyor olmalı (5, 6). Hem binanın bugünkü yıpranmış ve bakımsız hali hem de Afrika mimarisinin güncel eğilimlerinin yarattığı hayal kırıklığı, başlangıçtaki hayallerinin tazeliğini çoktan kaybettiğini gösteriyor çünkü. Kuruluş döneminin çoğu önemli yapısı tanınmayacak şekilde dönüştürülmüş, bir kısmı ise atıl halde duruyor.  

O dönemde inşa edilen modern simgesel nitelikteki yapılarda yerel malzemelerin, dokuların, desenlerin deneysel yöntemlerle kullanıldığına tanık oluruz. Öyle ki bu deneyler dünya mimarlığı için de Afrika’dan esen taze bir soluk olarak görülebilir. Senegal’in kurucu lideri şair Léopold Sédar Senghor’un “asimetrik paralelizm” olarak adlandırdığı yeni üslup, bir yandan biçimlerin ritmik tekrarına dayanan sert hatlı dinamik kompozisyonları tanımlarken öte yandan bir tavra da işaret edermiş gibi görünüyor. 

Afrika toprağının ürünü yeni bir mimarlık sadece Afrikalıların değil Avrupalıların da kafa yorduğu bir meseleydi. Sahra-Altı coğrafyada pek çok bina tasarlamış olan Henri Chomette bunu basit bir kültürel aktarım ilişkisinin ötesinde bir tür evlatlık ilişkisi olarak gördüğünü belirtmişti. Afrika’da tasarladığı binaların kültürel pozisyonunu tarif ederken “Planı Fransız bir mimar tarafından tasarlanmış olsa da Washington yine de bir Amerikan şehridir” demişti bir defasında (7).

İlk dönemin modern binaların hepsi pasif iklimlendirme yöntemlerini kullanırken yakın dönemde ulusal kimliğin sembolleri olmak üzere tasarlanan “Museum of Black Civilisations” gibi yeni yapıların hepsinde mekanik iklimlendirme sistemlerinin kullanılmış olması dikkat çekici bir ayrıntı. 

Simgesel önemi olan kamusal yapıların dışında sivil direnişi ifade eden halkın kendiliğinden üretimleri de bir başka ilgi çekici alandır. Sözgelimi Güney Afrikalı mimarlık eğitimcisi ve araştırmacı Julian Beinart 1960’larda “apartheid” rejimi tarafından siyahlar için inşa edilmiş sosyal konutların duvarlarında konut sahipleri tarafından yapılan duvar resimlerini ayrıntılı olarak belgelemiş ve analiz etmişti. Yerli halkın duvar resimlerinde Beinart, yerli Afrika kabile geleneklerinden türetilmiş gibi görünse de onlardan ayrılan figürlerin ortak bir kent kültürü yarattığını, bu yeni grafik ifadede yaratıcı yeni ve modern bir halk sanatının doğuşunu tespit ediyordu (8). Kevin Lynch and György Kepes’in öğrencisi olan Beinart bu çabasıyla hocalarının bakış açısına yeni bir coğrafya içinden yeni bir perspektif katmayı denemişti. Beinart’ın 1961 ile 65 arasında Mozambik, Rodezya, Nijerya, Kenya ve Güney Afrika’da düzenlediği bir dizi atölye çalışması da Görsel Sanatlarda Temel Tasarım’ın Afrika kültürü içinde nasıl yeni ifade imkanları bulabileceğine ilişkin bir araştırma serüveni olarak görülebilir. 

Bugün Afrika şehirleri hızlı bir inşaat faaliyetine sahne olurken geniş gecekondu alanlarının içinde dünyanın herhangi bir yerinde inşa edilebilecek jenerik yapıların hakimiyeti hızla artıyor. Sahradan esen rüzgarların hızla soldurduğu cam giydirme cephelerin bilgisayar görselleştirmelerindeki kadar parlak görünmediği aşikar. Paralı turistlere egzotik bir deneyim sunan kabanalarda yüzeysel bir fon haline gelmiş yerel motiflerin kullanıldığı güvenlikli tatil beldeleri de yerel halkın erişiminin dışında. Kamunun altyapı hizmeti sunamadığı hızla kentleşen geniş alanlarda kamusal mekanlar bölük pörçük alanlara, tanımsız yol kenarlarına ve köşelere sıkışmış durumda. Yozlaşmış yerli iktidarların ancak “kitsch” olarak tanımlanacak yeni anıtları sahnenin diğer hakim unsuru. 2000-2012 yılları arasında Senegal’in cumhurbaşkanı olan Abdoulaye Wade’nin girişimiyle inşa edilen Özgürlük Abidesi adlı 49 metre yüksekliğindeki dev bronz heykel bu tür anıtların tipik bir örneği. Genç bir Afrikalı çiftin çocuklarını gururla havaya kaldırdığı bu heykel yeni ulusal kimliğin simgesi olarak inşa edilmiş. Wade’in heykelin fikir babası olduğu için ziyaretçilere bilet satışından elde edilen gelirin %35’ini aldığı söyleniyor (9). Kuruluş döneminin ilk parlak örneklerinin ardından Afrika bu sefer kendi içinden gelen bir selin sularına kapılmış durumda. Bu sefer afetin failleri dışarıda olmadığı için çare bulmak da eskisi kadar kolay değil.

Bu genel kaybın içinde yeni umut ışıkları küçük tekil girişimlerden geliyor. Yerel imkanlarla ve tamamen yerel malzemeler ve yerli işçilik ile üretilmiş yaratıcı çözümler iyi niyetli çabalar olmakla birlikte Afrika’dan dünyaya bir bakış sunmak için fazlasıyla küçük ölçekli özel örnekler. 

Afrika için kurtuluşun ardından gelen ilk umut ışıkları onlar için belki de artık pek fazla bir şey ifade etmiyor. Dünya halkları tarihte hiç görülmemiş şekilde eş titreşime girmişken, büyük kitleleri karar süreçlerine dahil edecek yeni sosyal organizasyon modelleri, kaynakların daha geniş kesimlere dağılımını sağlayacak ekonomik çözümler henüz ufukta görünmüyor. İmkanları giderek genişleyen yoksul kesimlerin tercihleri ve kararları yeni çözümlerin ve yeni tartışma konularının kaynağı olacak belki de. Bu Afrika’nın olduğu kadar bizim de hikayemiz. Tarihte hiçbir dönemde dünya üzerindeki halkların kaderleri bu ölçüde birbirlerine bağlı olmamıştı. Hiçbir dönemde birbirimizle bu ölçüde etkileşim içinde değildik. Afrika’nın bize önerdiği gelecek perspektifi nedir?

Bekleyip göreceğiz.

Notlar

• https://ourworldindata.org/12-key-metrics#12-co2-emissions 
• https://ourworldindata.org/grapher/urban-and-rural-population-2050?time=1950..latest 
• https://www.youtube.com/watch?v=h4LT1nOlsb8&ab_channel=RIBAArchitecture 
• https://www.theguardian.com/artanddesign/2022/jan/13/tented-love-senegal-spectacular-new-african-architecture-dakar-tent 
• 1980’lerde Marilyn Manson’ın yorumuyla meşhur olmuş aynı adlı bir şarkıyı da hatırlamak gerek.
• Fransız mimarlar Jean Francois Lamoureux, Jean-Louis Marin ve Fernand Bonamy tarafından tasarlanan kompleks hakkında bilgi için: https://www.sensesatlas.com/the-international-fair-of-dakar/  Aynı sitede post-kolonyal dönemin Afrika mimarisi hakkında pek çok yapı da var.
• Léo Noyer Duplaix, “Henri Chomette et l’architecture des lieux de pouvoir en Afrique subsaharienne” https://journals.openedition.org/insitu/15897#ftn21 Bu makale Chomette’in tasarladığı binaların ötesinde dönemin Afrika mimarlık denemelerine ilişkin geniş bir perspektif sunuyor.
• Beinart’ın çalışmalarına ilişkin ayrıntılı bir inceleme için bkz. Ayala Levin, Basic Design and the Semiotics of Citizenship: Julian Beinart’s Educational Experiments and Research on Wall Decoration in Early 1960s Nigeria and South Africa, https://journals.openedition.org/abe/10900. 
• Bu bilgi için bkz. Oliver Wainwright’ın aynı makalesi.

Kaynaklar

• URL-1: https://modernwestafrica.org/CICES.
• Julian Beinart, “Western Native Township,” World Architecture, no. 2 (1965), s. 190.