Birçok kentin etkilendiği 6 Şubat 2023 depremleri sırasında ve sonrasında birçok sorunla karşı karşıya kalınmıştır. Deprem bölgesindeki insanlar öncelikle kentteki güvenli bölgelere, sonrasında çevre illere hızlı bir şekilde göç etmeye başlamıştır. Bu faaliyetler sonucunda insanlara sağlanması gereken barınma alanlarının bazıları illerde yönetim kararları doğrultusunda bazıları da insanların kendi tercihleri doğrultusunda olmuştur. Ancak çok sayıda kişinin konaklama ihtiyacının karşılanması zorunluluğu mimari ve planlamada çeşitli çözüm arayışlarına sebep olmuştur.

Afet sonrası barınma ihtiyacına yönelik çadır ve prefabrik sistemlerin kullanımı yaygın olarak tercih edilen bir seçenek olsa da UNHCR’ye göre bu sistemler etkili bir barınma sağlayamamaktadır (UNHCR, 2007). Bunların başlıca sebepleri birim maliyetinin yüksek olması, üretim ve nakliye sürecinin uzun olması, nakliye problemleri, kurulum sürecindeki aksaklıklar sayılabilir. Bunlara kültürel ve sosyal normların dikkate alınmaması, iklim koşullarına uygun olmaması gibi tasarım sorunları da eklenebilir (İdemen & Şener, 2023). Daha fazla çeşitlenebilecek bu sorunlar karşısında acil barınma ihtiyacını karşılayabilmek için mevcut binaların dönüşümü bir çözüm seçeneği olabilir. Böylece işlevini yitirmiş yapıların hem kentsel hem de yapısal sürdürülebilirliği sağlanabilir. İşlevini yitirmiş, yeniden kullanılabilecek yapılardan bir kısmı da endüstri mirası yapılardır. Endüstri mirası yapıların yeniden kullanımları genel olarak müze vb. işlevler ile sınırlandırılırken, fonksiyonel anlamda çeşitli mekanları ile acil barınma alanı olarak kullanılmak üzere yüksek potansiyele sahiptirler

Türkiye’de endüstrileşme süreci 19. yüzyılın sonlarına doğru başlamıştır. Cumhuriyetin ilanıyla birlikte ülke genelinde sanayi alanında birçok yatırım yapılmış ve üretim tesisleri kurulmuştur (Asiliskender, 2012). Endüstrinin gelişmesiyle devam eden bu süreçte 1927’den önce 130 olan fabrika sayısı 1932’de 2200’e yükselmiştir (Peri, 2006). Ancak bu endüstri yapıları zamanla işlevini yitirmiş ve çoğu günümüze ulaşamamıştır. Buna rağmen Türkiye günümüzde önemli sayıda endüstri mirası yapılara sahiptir. Bu nedenle inşasıyla birlikte bir kentin ve yaşamın dönüşümünde rol oynayan ve tanıklık eden bu yapıların değerlerini koruyarak kamu yararına yönelik yeniden kullanımı yararlı sonuçlar doğuracağı düşülmektedir (Köksal, 2012; Büyükarslan & Güney, 2013). Endüstri mirası yapıların acil barınma alanı olarak kullanılmaya uygun hale getirilerek yeniden kullanımı aynı zamanda yapıların fiziksel olarak korunumlarını da sağlayabilir. Bu doğrultuda afet değerlendirmelerinde ve planlamalarında endüstri mirası yapıların afet sonrası geçici toplu barınma alanlarına dönüştürülmesi önemli bir yaklaşım olacaktır.

Mevcut yapıların acil barınma alanı olarak kullanılmak üzere dönüştürülmesi için afet öncesi birtakım süreçler ile yapılar değerlendirilmelidir. Bu değerlendirme süreci ile mevcut yapı stoğunda olası bir deprem sonrasında geçici barınma alanı olarak kullanılabilecek yapılar saptanabilir. Aynı zamanda bu yapıların saptanması sonrası, afet sonrası gerekli olabilecek ekipmanların yerleştirilmesi ve gerekli düzenlemelerin yapılması ile afet sonrası hızlı müdahale ve yardım olanakları sağlanabilir.

Afet sonrası geçici barınma alanları olarak mevcut binaların dönüştürülebilmesi için bazı kriterler göz önünde bulundurulmalıdır (İdemen & Şener, 2023; Çınar, Akgün & Maral, 2018). İlk olarak farklı doğal afet senaryoları oluşturularak bu durumlar için işgücü, kaynak, ekipman/malzeme ve bütçe planlaması yapılmalıdır. Daha sonra oluşturulan bu senaryolar sonucunda deprem gibi afetler sonrası yapıda ve çevrede oluşabilecek her türlü dinamiğe ve değişime göre uyarlanmış değerlendirme formları oluşturmak gereklidir. Bunların sonrasında lojistik olanakları iyi olan, konumu itibariyle birçok insanın rahat erişim sağlayabileceği, kamusal ya da özel yapıları belirlenmelidir. Bununla birlikte uzman kişilerden oluşan değerlendirme ekipleri oluşturarak, özellikle daha fazla sayıda insanın konaklamasına olanak sağlayacak büyüklükteki yapıların değerlendirilmesi gereklidir. Sonrasında yapısal olarak dayanıklılığı olan, deprem yönetmeliklerine uygunluğu bulunan ve büyük bir deprem sonrası bile hasarın az olması beklenen yapılar tespit edilmelidir. Eğer yapısal eksiklikleri varsa raporlamak, sonrasında gerekli güçlendirmelerin ve restorasyonlarının yapılması gereklidir. Toplu geçici barınma merkezi olabilecek binaların listelenmesi, binaya dair bilgilerin (adres, metrekare vb.) kayıt altına alınması, düzenli güncellenmesi, toplu barınma merkezi olarak belirlenen binanın farklı kullanım olasılıklarına karşı yasal anlamda korunması (Türkiye’de, afet sonrası toplanma alanları olarak belirlenen alanların zaman içerisinde inşaat izni verilerek dönüşmesi gibi bir durumun acil barınma merkezlerinde yaşanmaması) gereklidir. Ayrıca bu konuda halkta gerekli bilinçlendirme ve bilgilendirme çalışmalarının yapılması son derece önemli bir başka gerekliliktir.

Değerlendirmeler sonucu afet öncesinde mevcut yapıların kusur ve eksiklikleri ortaya koyulurken, bu değerlendirmeler, afet sonrasında yaşanma ihtimali olan yasal ve teknik problemlere ilişkin bir ön bilgilendirme niteliği taşımaktadır. Bununla birlikte yapıların güçlendirilmesi, teknik alt yapı ve ıslak hacimlerde düzenleme ve iyileştirmeler; yaşlı, kadın, çocuk ve engellilerden oluşan kırılgan grup için alınabilecek her önlem ve hazırlıkların bir planlama ve bütçe dahilinde öngörülmesini sağlar.

Endüstri Mirası Fabrika Yapılarının Afet Sonrası Geçici Toplu Barınma Alanları Olarak İşlevlendirilmesi 

Afet sonrası geçici barınma alanı olarak kullanılmak üzere dönüştürülen yapıların acil durumlar sonrasında kolay ulaşım sağlanabilen, fazla insanı barındırabilecek, güvenli ve yeterli imkanlara sahip yapılar olması gerekmektedir. Bu nedenlerle genel olarak kamusal kullanımı olan binalar tercih edilmesi önemli bir yaklaşım olacaktır. Bu bağlamda Sphere Projesi’nin (Sphere Project, 2011) afet ve acil durumlarda ortak barınma merkezi olarak tanımladığı yapılara, fabrikalar (terk edilmiş veya kullanımda) da dahildir. Büyük alanlara sahip ve birçok işlevi bir arada bulunduran, Türkiye’nin birçok bölgesinde bulunan, kent kimliğinin oluşmasında etkili olmuş yapıları, afet sonrası acil barınma alanı olarak çeşitli kullanım potansiyellerine sahiptirler.

Türkiye’nin birçok ilinde Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planı kapsamında inşa edilmiş, günümüzde işlevini yitirmiş geniş kullanım alanlarına ve kamusal donatılara sahip birçok sanayi yapısı bulunmaktadır (Eldeş, 2019). Yapıldığı dönemde kentsel kimliğin oluşumuna katkı sağlayan bu yapılar dönüşüm yoluyla korunabilir ve tekrar kamuya yararına kullanılabilir. Bu doğrultuda birçok açıdan bu yapılar deprem sonrası acil barınma alanı olarak değerlendirilebilir niteliktedirler.

Kayseri’de de etkileri görülen 6 Şubat depremleri sonrası bölge halkı yeni bir deprem riskine karşı, konaklamak için az katlı ve daha güvenilir yapıları tercih etmişlerdir. Bu doğrultuda Kayseri Sümerbank Bez Fabrikası (bugünkü kullanımı ile AGÜ Sümer Yerleşkesi) (Resim 1) depremden sonraki süreçte bölge halkının konaklamak için yoğun şekilde tercih ettiği yapılardan biri olmuştur. Yakın zamanda geçirdiği dönüşüm ile birlikte uygulanan yapısal güçlendirmeler, kolay ulaşım sağlanabilmesi ve birçok sosyal sebepler nedeniyle halk tarafından güvenli yapı kimliği kazanmış ve planlanmamış bir “afet sonrası geçici barınma yapısı” niteliği kazanmıştır. Bununla birlikte birçok insanı tehdit eden olası Marmara depremi yeniden gündeme gelmiştir. Depremde en çok etkilenmesi tahmin edilen illerden biri de Bursa’dır. Bu bağlamda deprem sonrasında mevcut yapı stoğunda fazla sayıda bulunan, deprem dayanımı düşük ve deprem yönetmeliği uygunluğu olmayan konut ve diğer yapılara gelebilecek olası hasarlar sonucu konaklama sorunlarının ortaya çıkması beklenmektedir. Bu durum karşısında geçici barınma alanı olarak değerlendirilebilecek geniş alanları ve kullanışlı mekanları ile Bursa Merinos Dokuma Fabrikası’nın (Merinos Kültür Park) (Resim 2), afet sonrasında mekanlarının işlevsel dönüşümü ile kullanımı soruşturulacaktır.

Kayseri Sümerbank Bez Fabrikası 

Kayseri Sümerbank Bez Fabrikası 1935 ve 1999 yılları arasında faaliyet göstermiştir önemli bir üretim yapısıdır (Resim 3). Fabrika yerleşkesinde ana üretim binası, atölye, pamuk ambarı, elektrik ve buhar santrali, vazife evleri, sinema ve spor alanları bulunmaktadır (Peri, 2006). Bu binaların büyük bir kısmı ise günümüzde varlığını devam ettirmektedir. Şehir merkezine yakın konumda bulunan fabrika, mimari ve kentsel özellikleri ile kentin gelişiminde önemli rol oynamıştır. Kompleks ve lojmanlar DOCOMOMO Türkiye girişimi ile 2003-2004 yıllarında kültür varlığı olmuştur. Daha sonra eğitim binası olarak kullanılmak üzere Abdullah Gül Üniversitesi’ne tahsis edilmiştir (Resim 4). Mimari projelendirilme ve restorasyonları Mimar Burak Asiliskender, Mimar Nilüfer Yöney ve Mimar Emre Arolat tarafından yapılmıştır (URL-2). Fabrika, ilk yıllarından beri Türkiye’nin önemli modern mimari ve kültür mirası örneklerinden biri olmuştur.

Bursa Merinos Dokuma Fabrikası 

1937’den 2004 yılına kadar işlevini devam ettiren ve büyük bir alana sahip olan Bursa Merinos Dokuma Fabrikası İşletmesi iplik işletmesi, puantörlük, tabldot, su kulesi, soğutma kulesi, müdür evi, salaş ambarları, kazan dairesi ve apre işletmesi yapılarından oluşan kompleks bir yapıdır (Resim 5) (URL-5). 1960’lı yıllarda kentin ekonomisine önemli bir katkı sağlayan yapının 2004 yılında kapatılma kararı alınmış ve belediyeye devredilmiştir. Yerleşkedeki taşınmazların eğitim, kültür-sanat, spor ve rekreasyon amaçları ile kamu yararı gözetilerek özelleştirilmesine karar kılınmıştır. Bu amaçla kompleksin bazı yapıları dönüştürülmüş ve ek olarak araziye yeni bir kongre merkezi inşa edilmiştir (Resim 6) (Özdemir Bircan & Dalkılınç, 2018).

Kayseri Sümerbank Bez Fabrikası ve Bursa Merinos Dokuma Fabrikası’nın İşlevsel Dönüşümünün İncelenmesi            

Tablo 1’de 6 Şubat 2023 depreminde Kayseri Sümerbank Bez Fabrika yerleşkesinde bulunan yapıların deprem sonrası kullanımlarına dair detaylı bilgiler ve önerilerin yanında Bursa Merinos Dokuma Fabrikası’nın (Merinos Kültür Park), afet sonrasında kullanımı halinde mekanların işlevsel dönüşümü için önerilere yer verilmiştir.

Deprem sonrasında Kayseri Sümerbank Bez Fabrikası, günümüzdeki işleviyle Abdullah Gül Üniversitesi Sümer Kampüsü birçok depremzede ve ziyaretçi tarafından barınma yapısı olarak işlev görmüştür. Bu bağlamda fabrika yapısındaki lojmanlar ve müdüriyet binası günümüzdeki işlevi ile konaklamak için en uygun donatıya sahip binalar olmaları sebebiyle kullanıcılar tarafından geçici barınma alanları olarak tercih edilmiştir. Bununla birlikte geniş açıklıklara ve alanlara sahip olan mamul ambarı depremzedelerin çadır kurmasına ve toplu barınmaya olanak sağlaması sebebiyle diğer bir barınma mekânı olarak kullanılmıştır. Bunun yanında günümüzde aynı işlevle kullanılan ambar binasındaki fabrika yemekhanesi depremzedelere toplu yeme-içme mekanları olarak hizmet vermiştir. Ek olarak itfaiye binası (sosyal alan ve kafe) ile birlikte buhar ve elektrik santrali (kütüphane, müze ve kafe) günümüzdeki işlevlerinden dolayı barındırdığı yeme-içme mekanları sayesinde toplu yeme-içme alanları olarak kullanılmıştır. Bunların dışında deprem sonrasında krizin daha sistemli bir şekilde yönetilebilmesinin sağlanabilmesi için bir yönetim ve koordinasyon merkezine ihtiyaç öngörülmüş ve ana üretim tesisinin bu işleve hizmet etmesi önerilmiştir. Bu kullanımlar dikkate alınarak, Bursa’da yaşanabilecek deprem gibi herhangi bir afet sonrasında barınma alanı olarak kullanılmak üzere Merinos Dokuma Fabrikası (Merinos Kültür Park) için öneriler geliştirilmiştir. Öncelikle iplik işletmesi tesisi (kongre ve fuar merkezi) sahip olduğu geniş alanlar ve esnek kullanıma olanak vermesi sebebiyle toplu barınma mekanları olarak önerilmiştir. Günümüzde Alakart Lokanta olarak işlev veren müdür evi ve nikah salonu olarak işlev veren tabldot binası ise sahip olduğu donatıdan dolayı toplu yemek pişirme, toplu yeme-içme ve servis alanları olarak önerilmiştir. Gençlik ve çocuk merkezi (apre işletmesi) yönetim ve koordinasyon merkezinin yanında acil ilkyardım ve sağlık hizmetlerinin de karşılanabilmesi için destek birimlerinin bulunduran bir bina olarak işlevlendirilmesi düşünülmüştür. Herhangi bir afet sonrasında ilk dakikalar ve saatlerde hayati önem taşıyan temiz su ihtiyacının çay evlerinden (salaş ambarı) karşılanabilmesi öngörülmüştür. Bu işlevler doğrultusunda gerekli teknik ve donanım ekipmanları günümüzdeki kullanımı ile karşılanabilir veya kazan dairesi bu doğrultuda düzenlenebilir. Ayrıca afet sonrası yaşanan elektrik ve internet kesintileri karşısında su ve soğutma kulelerinin baz istasyonları olarak değerlendirilerek teknik açıdan uygun hale getirilmesi haberleşme sıkıntılarını giderilebilir. Kayseri Sümerbank Bez Fabrikasında genel olarak uygun olabilecek işlevli birimler hızlı şekilde dönüşerek ihtiyaçlara cevap vermiştir. Bursa Merinos Dokuma Fabrikası’nın da benzer potansiyellere sahip alanları deprem öncesi dönüştürülerek deprem sonrası oluşabilecek barınma alanı sorununa çözüm olabilir.

Yapı Kompleksi	Kayseri Sümerbank Bez Fabrikası			Bursa Merinos Dokuma Fabrikası
Yapının Orijinal Kullanımı	Dokuma Fabrikası			Dokuma Fabrikası
Güncel Kullanım	AGÜ Sümer Kampüsü			Merinos Kültür Park
Bina İşlevleri (Şekil 1-2)	Orijinal İşlev	Güncel İşlev	Afet Sonrası Kullanılan ve Önerilen İşlev	Orijinal İşlev	Güncel İşlev	Afet Sonrası Önerilen İşlev
	Ana Üretim Tesisi	Derslikler Ve Laboratuvarlar	Yönetim ve Koordinasyon Merkezi	Ana Üretim Tesisi (İplik İşletmesi)	Kongre ve Fuar Merkezi (Resim 10)	Geçici Barınma Mekanları
	Lojmanlar	Öğrenci Yurtları	Geçici Barınma Mekanları ve Sosyal Market* (Resim 7-8)	Tabldot Binası	Nikah Salonu	Toplu Yeme- İçme Mekanları
	Mamul Ambarı	Derslikler	Barınma ve Toplu Yeme-İçme Mekanları* (Resim 9-10-11)	Apre İşletmesi	Gençlik ve Çocuk Merkezi	Yönetim ve Koordinasyon Merkezi / Destek Birimleri (Sağlık vb.)
	Ek ambarlar	Yönetim ve İdare Binası	Geçici Barınma Mekanları*	Salaş Ambarları	Çay Evleri	Temiz Su İhtiyaç Alanı
	İtfaiye Binası	Sosyal Alan ve Kafe	Toplu Yeme-İçme Mekanları*	Müdür Evi	Alakart Lokanta	Toplu Yemek Pişirme ve Servis Alanları
	Müdüriyet Binası	Yönetim Birimleri	Geçici Barınma Mekanları*	Kazan Dairesi	Elektrik Santrali	Teknik ve Donanım Mekanları
	Buhar ve Elektrik Santrali	Kütüphane Müze ve Kafe	Toplu Yeme-İçme Mekanları*	Su Kulesi	Seyir Kulesi	Baz İstasyonu
				Soğutma Kulesi	Kafe, Gezinti Alanı	Baz İstasyonu

* Deprem sonrası fabrika yerleşkesinde bulunan binaların işlevsel kullanımları

Tablo 1. Yapı komplekslerinin afet sonrası kullanımı ve kullanım önerileri (Yazarlar tarafından hazırlanmıştır).
Table 1. Usages of building complexes and usage proposals (Produced by writers of the article). 

1) Fabrika Binası, 2) Atölye, 3) İşçi Yemekhanesi, 4) Mamul Ambarı, 5) Müdüriyet Binası, 6) Sinema, 7) Misafirhane, 8) Stad, 9) Havuz, 10) Erzak Ambarı, 11) İtfaiye ve Garaj, 12) Pamuk Ambarı, 13) Ambar, 14) Depo, 15) Santral, 16) Soğutma Havuzları, 17) Konutlar, 18) Bekçi Kulübesi, 19) İşçi Lokali, 20) Savunma, 21) Poliklinik& Kreş, 22) Çamlık Alan,23) Derslik, 24) Spor Salonu, 25) Derslik ve Rektörlük Binası, 26) Apartmanlar, 27) Karakol, 28) Lojman, 29) Bölge Deposu, 30) İşçi Evleri. (Tırnakçı, 2020’den yararlanılarak düzenlenmiştir)

1) Fabrika Binası, 2) Tabldot Binası, 3) Atatürk Kültür ve Kongre Merkezi, 4) Malzeme Deposu, 5) Elektrik Santrali, 6) Su Soğutma Kulesi, 7) Restoran, 8) Açık Hava Sergi Alanı, 9) Ambar, 10) Görevli Binası, 11) Konuk Evi, 12) Çay Evi, 13) İşçi Kulüp Evi, 14) Müdür Evi, 15) İşçi Yemekhanesi, 16-17) Su Kulesi, 18) Gündüz Bakımevi, 19) Kafe, 20) Hammadde İşletmesi, 21) Dokuma İşletmesi (URL 4’ten yararlanarak düzenlenmiştir)

  

Sonuç

Yakın zamanda yaşanan ve ülke genelinde birçok kenti etkileyen deprem farklı anlamlarda bize referanslar sağlamış ve olası afetlere yönelik bir projeksiyon olmuştur. Bununla birlikte yaşanabilecek herhangi bir afet durumunda önceliklerden biri olan geçici toplu barınma alanlarının önemi bir kez daha anlaşılmıştır. Afet öncesi süreçlerde binaların geçici barınma alanı olarak değerlendirilmeleri yapılırken birçok parametrenin göz önüne alınması gereklidir. Bu parametreler erişilebilirlik gibi kentsel ölçekte veya esneklik ve güvenlik gibi yapısal ölçekte çeşitlenmektedir. Bu doğrultuda mevcut binaların dönüşümü sürdürülebilir bir yaklaşım olarak birtakım avantajlar sunabilir. Bu kapsamda sosyal ve kültürel anlamda yıllarca kent kullanıcısına hizmet vermiş ancak işlevini yitirmiş endüstri yapılarının afet sonrası geçici toplu barınma alanı olarak tekrar kent kullanıcılarına sunulmasının güçlü potansiyeller taşımakta olduğu düşünülmektedir.

Türkiye’de bulunan endüstri yapı stokunun fazla olmasının yanında ülke genelinde birçok kentte bulunması olası bir afet sonrası kullanım için önemli ilk parametredir. Bunun yanında bu fabrikaların işlevini yitirmiş olmaları ancak sahip olduğu mimari ve kültürel değerler açısından korunmaya gerek görülmesi, güncel ihtiyaçlar doğrultusunda dönüşüme elverişli mekanlar olması bir diğer husustur. Ayrıca endüstri yapılarının sahip olduğu özellikler dikkate alındığında afet anında ve sonrasında çeşitli kullanım faydaları sağlamaktadır. İlk olarak kent merkezlerine yakın konumlandırılmış olmaları acil durumlarda kullanıcılara erişim kolaylığı sağlayabilir. Az katlı olmaları deprem durumu riskleri açısından olumlu bir özelliktir. Bununla birlikte geniş alanlara konumlandırılması daha fazla kişinin kullanımına olanak sağlayabilir. Islak hacimleri, yemekhane-kantin gibi mekanları bünyesinde bulundurması ve bu mekanların fazla kullanıcı ihtiyaçları doğrultusunda tasarlanması temel gereksinimleri karşılayacak yeterliliktedir. Planlamaları gereği kompleks yapılar olması, çevresinde sosyal, ekonomik ve kültürel faaliyetleri gerçekleştirebileceği çeşitli alanlara sahip olmaları afet sonrası kullanıcı ihtiyaçları doğrultusunda kullanılabilir veya kolaylıkla dönüştürülebilir. Bunların aksine bu mekanların dönüşümünde geçici olumsuzluklar ile karşılaşılsa bile sağladığı faydalar sebebiyle bu dönüşüm yadsınamaz bir öneme sahiptir.

Kaynaklar

• Asiliskender, B. (2012). Cumhuriyet’in Sanayi Kenti Kayseri ve Modernleşme Arayüzleri. Güney Mimarlık Dergisi, (8), 36-39.
• Büyükarslan, B., & Güney, E. D. (2013). Endüstriyel Miras Yapılarının Yeniden İşlevlendirilme Süreci ve İstanbul Tuz Ambarı Örneği. Beykent Üniversitesi Fen ve Mühendislik Bilimleri Dergisi, 6 (2), 31-57.
• Çınar, A.K. Akgün, Y. Maral, H. (2018). Afet Sonrası Acil Toplanma ve Geçici Barınma Alanlarının Planlanmasındaki Faktörlerin İncelenmesi: İzmir-Karşıyaka Örneği. Planlama 2018;28 (2):179-200.
• Eldeş, I.Y. (2019). Sümerbank dokuma fabrikalarının dönüşümü (1935-2019): Kayseri, Ereğli, Nazilli, Bursa ve Malatya örnekleri.
• From Sümerbank Kayseri Textile Factory to AGU Sumer Campus. International Conference of Contemporary Affairs in Architecture and Urbanism.
• İdemen, A. E. & Şener, S. M. (2023). Afet Sonrası Barınma: Geçici Toplu Barınma Merkezleri Olarak Mevcut Binaların İşlevsel Dönüşümü, Yapı Dergisi.
• Kevseroğlu, Ö. Asiliskender, B. Kıdık, A. (2020). Continuity of Industrial Landscape:
• Köksal, G. (2012). Endüstri mirasını koruma ve yeniden kullanım yaklaşımı. Güney Mimarlık, 8, 18-24.
• Özdemir Bircan, N. & Dalkılınç, D. (2018), Merinos Fabrikası 80 Yaşında, Anı Kitabı, Bursa.
• Peri, B. (2006). Cumhuriyet Dönemi Endüstri Yapıları ve Yerleşkeleri Kayseri ve Nazilli Sümerbank Fabrikaları. Ankara Mimarlar Odası Bülteni-Endüstri Mirası, 45(03).
• Sphere Project. (2011). Humanitarian Charter and Minimum Standards in Humanitarian Response, 3. ed., Practical Action Publishing.
• Tırnakçı, A. (2020). İşlevini yitirmiş endüstriyel peyzajların yeniden işlevlendirilmesi: Sümerbank Kayseri Bez Fabrikası örneği. İstanbul Teknik Üniversitesi. İstanbul.
• UNHCR. (2007). Handbook for Emergencies, 3. ed., Cenova.
• URL 1: http://mimdap.org/2021/04/ivan-nikolaev/ (Son Erişim Tarihi: 10.10.2023)
• URL 2: https://www.arkitera.com/gorus/fabrikadan-universite-kampusune-agu-sumer-kampusu/ (Son Erişim Tarihi: 10.10.2023)
• URL 3: https://abcfuture.com.tr/tr/universities/abdullah-gul-university (Son Erişim Tarihi: 10.10.2023)
• URL 4: http://cba-ist.com/project/573f1fdf829c1 (Son Erişim Tarihi: 10.10.2023)
• URL 5: https://tr.wikipedia.org/wiki/Bursa_Merinos_Fabrikas%C4%B1 (Son Erişim Tarihi: 10.10.2023)