Kamusal alanlar, kentin yansımasıdır. Aldo Rossi ve Kevin Lynch’in kavramlarına göre, kamusal alanlar kentsel bir yapıdan daha fazlasıdır. Bir şehrin varlığı için kamusal alanları önemli kılan birçok önemli özellikten iki ana faktör, günümüz şehirlerinin planlı kentsel kamusal alanlarının çoğunda eksik görünen iki şey olan doğaya uyum ve halk katılımıydı (Sunena, V. Maju, 2022). Ülkemizde Şubat ayında yaşadığımız Kahramanmaraş merkezli deprem sebebi ile yaşadığımız felaketin doğaya uyumsuz planlama, mimarlık ve yapı/altyapı mühendisliği ile geldiği nokta ortadayken afet dirençliliğin tasarım girdisi olması gerektiği açıktır. Fiziksel olarak dirençli kentler ve hem fiziksel hem sosyal olarak sürdürülebilir kamusal alanlar, bir kentli olma hakkıdır. Kentlerde güçlü toplumsal ağlar kurmak, sosyal bilimlerin olduğu kadar, şehir planlama, kentsel tasarım ve mimarlık alanlarının da konusudur. Bir kentin sosyal olarak sürdürülebilir olması kentliler için güvenli ve sağlıklı yaşam alanları kurgulanması ile mümkün olur. Mimarlık eylemi, otoriteler tarafından kanun ve yönetmelikler çerçevesinde yönlendirilmekte, çeşitli mekanizmalar aracılığı ile mimarlığın uygulama biçimleri belirlenmektedir. Yerel yönetimlerde, yönetime yaklaşım ve uygulama biçimi, bölgedeki mimarlık ve tasarım pratiklerine yansır. Zamana ve kültüre, geleneklere bağlı olarak mimarlık söylemi, teknolojisi ve ürünleri değişir. (Terlemez, 2018). Kamusal alanların verimli ve etkin biçimde tasarlanması, kentte yaşayanların kültürünü, yaşam pratiklerini ve gündelik alışkanlıklarını destekler nitelikte kullanışlı olması sosyal olarak dirençli ve sürdürülebilir olmasının ilk adımı olabilir. 

Nabatchi’ye göre, vatandaş katılımı; vatandaşları bilgilendirmek, var olan problemleri belirlemek, bir anlaşmazlığı açıklığa kavuşturmak, geri bildirim sağlamak, vatandaşların ilgi, ihtiyaç, kaygı, düşünce, algı, değerlerine ilişkin veri toplamak, yeni alternatif ve önerilerin oluşturulmasına yardımcı olmak, vatandaşların konuları ele alma kapasitelerini ve birlikte çalışabilme kapasitelerini geliştirmek gibi amaçlar doğrultusunda sağlanır (Nabatchi, 2012a:10).  Innes ve Booher (2004: 422-423) ise katılımın temel olarak 5 temel amacının olduğunu ifade etmektedir (Tablo 1).

Dünyada Bir Katılımcı Mimarlık Uygulama Modeli: Do It Together 

Halkı ve profesyonelleri bir araya getirerek, yerel ihtiyaçları ve çözümleri inşa sürecinin merkezine koyan tasarımcıların ve son kullanıcının bir arada ürettiği bir oluşumdur.

Villa Figulinas, Florinas 

Orizzontale mimarlık kolektifi tarafından tasarlanan Villa Figulinas projesi, “do it yourself” örneğidir. Sardunya’nın küçük Florinas kasabasında yaşayan 16 ila 23 yaşlarındaki bir grup genç, bir parkın az kullanılan bir alanını bir mekana dönüştürmek için biraraya geldi. 2015-2016 yılları arasında yapılan bir dizi toplantıda, gençler bu alan için yeni kültürel rekreasyonel fonksiyonlar hayal ettiler. Ortak planlama ve inşa etme süreci, kamusal alana hayat verdi (Resim 1, 2).

Playaderna, Göteborg 

Yerel halk, Göteborg’un eteklerinde yer alan ve yetersiz hizmet verilen bir bölge olan Bergsjön mahallesi için yeni oyun alanı talep etti. Chalmers Architecture’ın “Design for Social Inclusion” dersinde altı öğrenci, bir grup gönüllü ile birlikte, 2017 sonbaharında yerel çocukların hayal gücünden doğan bir oyun alanı tasarladı ve inşa etti. Projeye toplum desteğini ve katılımını sağlamak için, sonbahar boyunca birçok etkinlik ve çalıştay aracılığıyla projeyi yönlendirmek için katılımcı tasarım yöntemleri kullanıldı (Resim 3, Şekil 1).

Halk Katılımı Merdiveni 

Katılım sınıflandırmalarının vatandaş katılım düzeylerine ilişkin en çok bilinen sınıflandırmalardan bir tanesi Arnstein (1969) tarafından oluşturulan katılım merdivenidir. Arnstein bu çalışmasında manipülasyondan (sıfır katılım) halkın kontrolüne (tam katılım) doğru artan sekiz farklı katılım seviyesi tanımlar (Şekil 2).

Arnstein (1969: 216) katılım düzeylerini sekiz basamaktan oluşan bir merdivende açıklamıştır. Bu sekiz basamağı ise üç geniş gruba ayırmıştır. Bu gruplardan ilki katılımın olmadığı gruptur. Katılımın olmadığı basamakta temel amaç, vatandaşların plan ya da programların gerçekleştirilmesine katılmalarını sağlamak değil, güç sahiplerine vatandaşları eğitme ve iyileştirme imkanı sağlamaktır. Etkileme ve iyileştirme basamakları bu grupta yer almaktadır. İkinci grup ise bilgilendirme, danışma ve ikna etme basamaklarından oluşan yapmacıklık seviyesi grubudur. Bu grupta vatandaşların söz sahibi olmalarına, bilgilendirilmelerine ya da öneride bulunmalarına imkan tanınmakla birlikte düşüncelerinin güç sahipleri tarafından önemsenme gücü yoktur. Karar verme hakkı güç sahibindedir. Son grubu ise vatandaşların güç düzeyini kapsayan iş birliği, yetki devri ve vatandaş kontrolü basamakları oluşturmaktadır. Altıncı basamakta vatandaşlara müzakere imkanı verilmekte iken yedinci ve sekizinci basamaklarda ise vatandaşlar, karar vermede çoğunluğu elde etmektedirler (Arnstein, 1969: 217).  Arnstein’in katılım merdiveni bazı eleştirilere maruz kalmasına karşın birçok araştırmacının çalışmasına kaynaklık etmiş ve yeni katılım sınıflandırmalarının ya da merdivenlerinin oluşturulmasında bir altlık oluşturmuştur (Cornwall, 2008; LancerJulnes, 2012; Gershman, 2013; Tjahjono vd., 2014; Conner, 1988; Choguill, 1996).

Kullanıcının fikir sürecinden uygulama sürecine kadar geçen aşamalarda katılımı için çeşitli metotlar uygulanabilir. Günümüz iletişim araçları ile kolaylıkla yapılabilecek anketler, sivil toplu kuruluşları (STK’lar) ve odalar kentteki diğer gönüllü gruplar ile iş birliği, geleneksel tasarım yöntemlerinin kullanıcı grubu için basitleştirilerek uyarlanması gibi yöntemler denenerek kullanıcı tasarım sürecine dahil edilebilir. Dünyada ve ülkemizde, halkın ihtiyaçlarını ve beklentilerini önceleyerek insan odaklı projeler üreten faydalı katılımcılık örnekleri bulunmaktadır. 

Lucien Kroll’a göre mimarlık üzerinden kullanıcı ile iletişim kurmak politik bir harekettir. Kroll mimarlığı insanoğlu ve yer arasındaki karşıtlığın sosyal bir bağlamda yeniden kurgulanması olarak tanımlar (Sargın, G. A. , 2000). Kroll’ün mimarlık açılımında ortaya koyduğu kavramlar yalnızca teori olarak kalmaz, aynı zamanda pratikte de rol oynar. Bu bağlamda tasarım sürecinin başından uygulama sürecinin sonuna ve hatta yaşamsal devinimin son noktası olan yıkıma kadar kullanıcının aktif olarak sürece dahil olması onun söyleminde çok önemli bir yer tutmaktadır (Sargın, 2000).

Yerel yönetimler ölçeğinde kamusal alanlarda yapılacak kolektif kullanıma açık mekanlarda her aşamada katılımın sağlanması, süreçleri olumsuz etkileyebilmektedir. Ayrıca, katılımcıların yeterince çeşitli veya kapsayıcı olmaması, katılımcı etkinliğin duyulmaması veya kabul edilmemesi tasarım sürecini zorlaştırabilir. Katılımcı yaklaşım, tüm doğru paydaşları dahil eden kapsamlı bir çalışma olduğunda ve birlikte yeni bir şey ortaya koymak için yeterli alan olduğunda faydalı olabilir. Bugünün güncel mimarlık ve planlama süreçlerinin bir parçası olan katılımın farklı biçimlerine bakacak olursak, aslen birçoğunun ya sıfır katılım ya da anca farklı derecelerde tokenizm (göstermelik reformculuk) örnekleri olduklarını fark ederiz (Uzer, Evren, 2017). Katılımın proje bazında, ne aşamada, hangi alanlarda olacağı, konuya alana ve tasarım yaklaşımlarına tam hakimiyet gerektirmektedir. Her proje için katılım aşaması en verimli sonucun nasıl alınacağı doğrultusunda karar mekanizmalarınca değerlendirildikten sonra ayrı ayrı belirlenmelidir.

Atölye Odunpazarı Katılımcı Mimarlık Uygulamaları 

Eskişehir Odunpazarı Belediyesi bünyesinde, yerel yönetim çalışmaları dahilinde katılımcı uygulamalar yürütme fikri ile kurulan Atölye Odunpazarı, kentsel mekanların tasarımına şehirdeki gönüllü tasarımcıları ve yerel halkı dahil ederek katılımcı mimarlık süreçleri yürütmektedir. 

Katılımcı süreçler ve Atölye Odunpazarı uygulamaları Arstein’ın katılım merdiveninin vatandaş gücü seviyesinde bulunan basamaklarında katılım hedeflemektedir. Uygulamalar, iş birliği, yetki devri ve vatandaş kontrolü basamaklarında gerçekleşmektedir. Katılım seviyesi ve katılımcı profili projeye göre belirlenmektedir. İş birliği basamağı kapsamında yapılan uygulamalar; sorun tespiti katılımı, kent gezileri yöntemi, anketlerdir. Halk katılımlı ve tasarımcı katılımlı olarak gerçekleşmektedir. Yetki devri basamağı kapsamında yapılan uygulamalar; tasarım süreçleri katılımı, çalıştaylar, atölyelerdir. Halk katılımlı ve tasarımcı katılımlı olarak gerçekleşmektedir. Vatandaş kontrolü basamağı kapsamında yapılan uygulamalar; proje uygulama süreci katılımı, yerinde üretim, yerinde montaj, boyamadır. Halk katılımlı ve tasarımcı katılımlı olarak gerçekleşmektedir. Bu makalede Atölye Odunpazarı’nın “Emek Kadın Kahvehanesi” projesi katılımcılık yönünden irdelenmiştir. 

Emek Kadın Kahvehanesi 

Kadın mahalle sakinlerinin sosyalleşme alanının kısıtlı olduğu Emek Mahallesi’nde, kadınlara özel bir mekan tasarlanmıştır. Atölye Odunpazarı proje koordinatörü Şeyma Ateş tarafından kısa sürede uygulanmak üzere tasarlanan iç mimari ögeleri, belediyenin ahşap atölyelerinde üretilmiştir. Proje kapsamında; kitaplığı bulunan bir oturma alanı, etkinlik masası ve oyuncak dolabı içeren bir çocuk oyun alanı ile günlük ihtiyaçlara cevap verecek bir mutfak alanı tasarlanmıştır (Şekil 3, 4, 5).

Kadınlar tarafından yoğun ilgi gösterilen bir alan olan arka bahçe ise, mahallenin kadın sakinlerinin katılımı ile yarı açık bir mekan olarak ortak akıl ile tasarlanmış, ortaya çıkan fikirler birlikte değerlendirilmiştir.

20 kişilik bir kadın grubu ile mekana ait mimari kat planının katılımcılara basılı biçimde verilmesi ve üzerinde fikirlerin ifade edilmesi istenmiştir. Yapılan çalışmada, sekiz kadın hiçbir fikir beyan etmez iken, altı kadın fikirlerini yazılı olarak ifade etmiş, altı kadın ise verilen kat planı üzerine çizim yaparak fikirlerini sunmuştur (Şekil 6, 7, 8).

Ortaya çıkan fikirler birlikte tartışılmış; ortak beklenti, istek ve ihtiyaçlar belirlendikten sonra, alanın nasıl değerlendirileceği karara bağlanmıştır. Sonuç olarak, tüm önerilerin değerlendirilerek ortak ihtiyaçlara cevap verecek nitelikte kullanıcı odaklı bir yarı açık mekan kurgusu oluşturulmuştur. Bu kurgu, Atölye Odunpazarı gönüllüsü, mimarlık öğrencisi Zehra Çelik tarafından, üç boyutlu olarak görselleştirilmiş; tasarım uygulanabilir hale getirilmiştir (Şekil 9, 10, 11). 

Ahşap pergola, masa ve sandalyeler belediyeye ait ahşap atölyelerinde üretilerek mekana entegre edilirken, pergolalar üzerine sabitlenen saksıların içindeki çiçekler yine belediyenin seralarından getirilmiştir. Emek Kadın Kahvehanesi, gerek halkın katıldığı tasarım kararları aşaması, gerekse Atölye Odunpazarı gönüllülerinin emeği sonucu katılımcı tasarım ve uygulama süreçleri içeren yerel yönetim uygulaması örneği olarak, avangard bir yaklaşım olmuştur (Resim 4).

Emek Kadın Kahvehanesi katılım uygulaması tasarım süreci halk katılımı ve gönüllü tasarımcı katılımı ile gerçekleştirilmiş, uygulama süreci tasarımcı katılımı ile yürütülmüştür. Proje, Arnstein’ın katılım merdiveninin yedinci, “yetki devri” basamağında ve sekizinci, “vatandaş kontrolü” basamağında gerçekleşmiş bir katılımcı mimarlık projesi olarak değerlendirilebilir. 

Sonuç, Tartışma ve Öneriler 

Eskişehir kentinde yaşayan tasarımcı ve tasarımcı adaylarının kamusal alanların sosyalleşmesi amacıyla üretilen mekanlara katkıları, halka ait alanların daha nitelikli ve çok sesli olmasını sağlamaktadır. Bu durum sosyal sürdürülebilirliği güçlendirirken farklı disiplinlerden tasarımcılar arasında ortak akıl ile gelişen söylemler, aynı şehirde yaşayan ve şehre dokunmak isteyen insanların birbirinden beslendiği bir dayanışma ortamı yaratır. Halkın, çocukların, kadınların katılımcı süreçlere dahil edilmesi ve ortak kullanım alanlarının tasarımında söz sahibi olması ise, kente aidiyet duygusunu pekiştirirken kentliye ve mekana kimlik kazandırmaktadır. Ancak, katılım her seviyede olmamalı, tasarımcının proje bazında belirleyeceği anlamlı ve etkili aşamalarda kontrollü biçimde sağlanmalıdır. Katılım basamağının doğru seçimi, doğru aktörlerin katılımı ve yeterli alan sağlanması ile katılımdan optimum fayda sağlanabilir. Böylece, katılım süreci ile halk projeyi içselleştirerek ortaya çıkan ürünü benimseyecektir. Katılımcı süreçlerin ortaya koyduğu mekanlar veya ürünler kadar, sürecin kendisi de kent mekanını sahiplenmeye, kenti inşa ederken müşterekleşmeye ve böylece bir kentsel birliktelik kültürünü beslemeye katkı sağlamaktadır.

Kaynaklar

• Arnstein, S. (1969), “A Ladder of Citizen Participation”, Journal of the American Institute of Planners, 35, 216-224.
• Albrecht, J. (1988), Towards a Theory of participation in Architecture-An Examination of Humanistic Planning Theories, Journal of Architectural Education, Pages 24-31.  
• B. Rudofsky, 1964, Architecture without Architects, London Academy Editions, Londra
• Choguill, Marisa B. Guaraldo (1996), A Ladder of Community Participation for Underdeveloped Countries, Habitat International, Vol. 20, No. 3, Pages 431-444.
• Conner, Desmond M. (1988), A New Ladder of Citizen Participation, National Civic Review, Volume 77, Issue 3, 249- 257.
• Creighton, L. James (2005), The Public Participation Handbook: Making Better Decisions Through Citizen Involvement, United States of America: Jossey- Bass. 
• Harvey, David (1989), The Urban Experience, Johns Hopkins University Press.
• Harvey, David (1973), Social Justice and the City, University of Georgia Press, Chapter 5, Pages 153-157.
• Innes, Judith E. and Booher, David E. (2004), “Strategies for the 21st Century”, Planning Theory & Practice, Volume 5, No. 4, Pages 419- 436. 
• Jenkins, Paul/Forsyth, Leslie (2010), Architecture Participation and Society, Routledge, Chapter 2.
• J. Clarkson, R. Coleman, S. Keates and C. Lebbon, 2003, Inclusive Design: Design for the Whole Population, Springer Inc.
• K.D. Moore, 2000, Culture-Meaning-Architecture, ed. Aldershot, Ashgate Publishing, Pages 1-23.
• Lefebvre, H. (1972). La Revolución Urbana. Alianza Editorial.
• Lepik, A. (2010). Small Scale, Big Change: New Architectures of Social Engagement. The Museum of Modern Art.
• Martin L. Katoppo, Iwan Sudradjat, Combining Participatory Action Research (PAR) and Design Thinking (DT) as an Alternative Research Method in Architecture, Procedia-Social and Behavioral Sciences, Volume 184, 2015, Pages 118-125.
• Nabatchi, Tina (2012a), A Manager’s Guide to Evaluating Citizen Participation, Fostering Transparency and Democracy Series, IBM Center for the Business of Government, http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/undpadm/unpan048340.pdf, (Erişim Tarihi: 26.02.2016). 
• Sanders, E. B. E. (2002). From User-centered to Participatory Design Approaches. Design and the Social Sciences Making Connections, 1–8.
• Sargın, G. A. (2000). Lucien Kroll: Bir Mimar/Anarşist. Arredamento Mimarlık, https://hdl.handle.net/11511/87908
• Silvio Caputo, Fabiano Lemes de Oliveira, Dan Blott. (2019) Values for Self-build Urbanism. European Planning Studies 27:6, Pages 1200-1216.
• Stickells, L. (2011). The Right To The City: Rethinking Architecture’s Social Significance. Architectural Theory Review, 16 (3), Pages 213-227.
• Terlemez, A. K. (2018). The Turkish Online Journal of Design, Art and Communication, Pages: 143 -152.
• Uluslararası Vatandaş Katılım Örgütü (IAP2) (2007b), IAP2’s Code of Ethics for Public Participation Practitioners, http://www.iap2.org/?page=8, (Erişim Tarihi: 20.06.2016). 
• Uzer, Evren (2007). Katılımcı Tasarım: Nasıl ve Kim İçin?, https://xxi.com.tr/i/katilimci-tasarim-nasil-ve-kim-icin, (Erişim Tarihi:11.06.2013).
• URL-1: https://www.orizzontale.org/en/portfolio_page/villa-figulinas/ (Erişim Tarihi: 01.06.2023)
• URL-2: https://www.tjosefsson.com/playaderna (Erişim Tarihi: 01.06.2023)