Betebe’ye Giriş 

“Sudan çıkmış balık gibi dipdiri ve pırıl pırıldı” (1).

Cam-İş Sendikası Gazetesi’nin 1956 yılındaki bir haberine göre “memleketimizde ilk defa açılan mozaik fabrikası” olan, Topkapı’da kurulu mozaik ve seramik cam fabrikasının işçileri sendikaya üye olmuştur (Anonim, 1956), (Şekil 1). Sonraki sayılarında da sık sık karşımıza çıkacak bu fabrika “Betebe” adlı Türkiye’nin ilk cam mozaik markasına aittir. 1957 yılının ilk aylarındaysa Bedri Rahmi ve Eren Eyüboğlu çifti Ankara Etibank Genel Müdürlüğü Binası için hazırladıkları mozaik panolarını sergide sunmuşlar ve yerli mozaikler Akis Haftalık Aktüalite mecmuasında haber olmuştur. Doğrudan Betebe firmasını ele alan bu yazıda firmanın basit, mütevazi duruşunun arkasındaki başarı hikayesi aktarılmaktadır (Anonim, 1957, 23). Betebe firması, iyi işler yapabileceklerini bu sergiyle duyurdukları için sevinçlidir. Kurulduktan ancak birkaç sene sonra üretime geçen firma için bu sergi önemli bir dönüm noktası olmuş olmalıdır. 

Dünya genelinde cam mozaiklerin sanatsal ve endüstriyel gelişimi önemli bir aşamadayken ilk defa yerli cam mozaik üretimi yapacak bu firmanın kuruluşu, basit bir rastlantıya dayandırılır. Firmanın kurucularından Fethi Tanalay, ilaç sanayinde ampul üretimi yaptığı sırada, İtalya’da iş arkadaşlarıyla yaptığı bir sohbet esnasında, üretim sonrası kalan cam atıklarından yakınırken bunlardan da cam mozaik üretimi yapıldığını öğrenir. Bu hikaye rivayet gibi görünse de doğruluğuna kesin gözüyle bakılması gereken kısım cam mozaiklerin İtalya ile olan ilişkisidir. Özellikle İtalya’da cam mozaiklerin kullanımı 1930’lara kadar uzanırken, faşist rejimin etkisiyle duvar sanatı ve mozaiklerin ideolojik mesajlar için bir platform olduğu, diğer tarafta ise mimariyle buluşmasıyla bir yapı malzemesi olarak, sadece cam değil, seramik mozaikler de zeminlerde, iç mekanlarda ve ardından dış cephe kaplaması olarak uygulandığı görülür. Venedik geleneğinden gelen cam mozaik, modern yapılar içinde yeni bir bağlam bulacaktır (de Chirico, 2021; Bernadini, 2017; di Resta vd, 2021). Türkiye’de bu yıllarda antik mozaiklerin korunması için yapılan bir dizi etkinlikle mozaiğe ilgi artarken, Bedri Rahmi Eyüboğlu’nun mozaik sanatına geçiş yaptığı, figüratif sanatların yeniden canlanmasında, mozaiklerle sanatın modern zamanda yeniden yorumlandığı ve mimarlıkla sentezinin örnekleri çıkmaya başlar (Tulum, 2008; Yavuz, 2008). Aslında cam mozaikler İstanbul için yabancı bir malzeme değildir. Ayasofya’nın tarihi cam mozaikleri düşünüldüğünde, Betebe firmasıyla cam mozaiklerin İstanbul’a yeniden dönüşü (Olsson, 2021, 81), Venedik-İstanbul ticari ve kültürel bağlarının 20. yüzyıldaki bir yansıması olarak görülebilir. Cam mozaikler, üretim yapan Betebe firmasının ismiyle anılır. “B.T.B” ya da “BTB” yazılışlarıyla da karşımıza çıkan Betebe firma adı, ortakların soyadlarının ilk harflerinden oluşturulmuştur (2). Kurucuları; Fransa’da Matematik eğitimi aldıktan sonra bankacılık sektöründe çalışan, Türkiye’de ilk olarak ilaç ampulü üretimi yapan şirketi kurduğu bilinen; cam koleksiyonu ile sanat dünyasında da etkin bir isim olan Adnan Birgi (1905-1973), hakkında az bilgiye ulaşılan, Almanya’da lisans eğitimini almış, Zonguldak Maden Dairesi Baş Mühendisi olarak görev yaptığı bilinen Maden Mühendisi H. Bedri Bekiroğlu (1900-1964) ve fabrikanın kuruluşunda büyük önemi olan ve kendisinden ayrıca bahsedilmesi gereken Yüksek Kimya Mühendisi Fethi Tanalay’dır (1905-1990), (3).

Bir cephe kaplaması olarak cam mozaikleri konu edinen bu çalışma, literatürde konuya ilişkin birikimle (4) bütünleşerek, cam mozaiklerin ülkemizdeki sürecinin bilinmeyenlerini aydınlatmayı, eksik kısımlarını tamamlamayı amaçlamaktadır. Bir dönem oldukça moda olan bu malzemenin kullanımındaki değişimleri tespit etmek ve dönüm noktalarını ortaya koymak hedeflenmektedir; böylece yaşanan tüm bu süreçlerin, modern mirasımızın korunması konusunda henüz sancılarını hissettiğimiz teknik bir soruna işaret ettiği gösterilecektir.

Fabrikanın Kuruluşundan Altın Yıllarına Bir Bakış 

Betebe firması ortaklardan biri olan Fethi Tanalay’ın, fabrikanın kuruluşunda ayrı bir rolü vardır. 20. yüzyıl ortasına gelirken, antik mozaiklerin ve koruma çalışmalarının gündemde olduğu yıllarda, Fethi Tanalay’ın cam mozaiğin modern bir malzeme olarak kullanılması fikriyle ilgilenmektedir (Olsson, 2021, 73). 1930’ların sonunda Halide Edip, Halet Çambel gibi mimarlık ve kültür alanında bilinen isimlerle beraber Paris’te eğitim almıştır (Çalışlar, 2010). 1947’de Feget ve İdol adında ilaç sanayinde kullanılan ampulleri üreten ve bu ampüllerin dolumunu yapan fabrikalarının sahibidir. Olsson’un (2021; 74, dipnot. 8) aktardığına göre cam mozaiğine ilgili olan Tanalay cam üretimi ile ilgili Venedik’te bir atölyede çalışmış, sonrasında iki İtalyan meslektaşıyla ortaklık kurmuştur (Resim 1). Muhtemelen bu ortaklığı, Cumhuriyet Arşivi’ndeki kayıtlarda karşılaşılan Betebe firmasının 1954’deki İtalyan ortağı “P.E.L.V. Produzione Lavorazione Vetro” firması olmalıdır (5), (BCA, 1954), (Resim 2).

Türkiye’de firma kurulmadan önce cam mozaikler, Avrupa’dan ithal edilmesiyle sağlanmış (Vurnal, 1993, 119) ve Akis’in haberinde bahsedildiği üzere yıllık ithalatı iki milyon dolara ulaşmıştır. Örneğin, Anıtkabir’in Şeref Salonu’nu başta olmak üzere birçok noktasında kullanılan mozaikler İtalyan Marmi Firması’ndan satın alınmıştır (BCA, 1952). Arkitekt dergisinde yer alan Feridun Akozan, Hüseyin Baban tasarımı İtalyan Hava Yolları ajans binasının tanıtımında da “her türlü malzemenin memlekette bulunan cinsten olmasına” dikkat edildiğinin; sadece duvar panolarında renkli Venedik mozaikleri kullanıldığının yazması, mozaiklerin ithal edildiğini göstermektedir (Akozan ve Baban, 1957, 57). 1950’li yıllarda ekonominin liberalleşmesi ve dış ticarete açılımıyla Yabancı Sermayeyi Teşvik Kanunu çıkmıştır. Bu kapsamda yapılan girişimler, önceden sınırlı olan yapı malzemesi seçeneklerini artırır ve yeni beğeniler oluşturur (Cengizkan, 2002, 219). Betebe firması da bu kanundan ilk yararlanan girişimcilerden biri olarak kurulmuştur (Ayın Tarihi Mecmuası, 1954, 16), (Şekil 2).

İtalya’da olduğu gibi, malzemenin laboratuvar testleri yapılmıştır (7). Firma ürettikleri cam mozaiklerin fiziksel ve karakteristik özelliklerini İTÜ Malzeme Laboratuvarı’nda test ettirerek tescil onay işlemlerini tamamlamıştır. Ağırlık, su emme, aşınma, ısınma ve donma dereceleri gibi testler yapılmış ve bu bilgiler broşürlerinde de yer almıştır (Dorsan, 1956, 12). Betebe firmasının cam mozaik üretimi ve uygulamalarıyla ilgili ilk örneklerin tespiti oldukça zordur. Firmanın kuruluşundan öncesinde ve hemen sonrasında, ithal cam mozaiklerle yapılan uygulamalar, net bir başlangıç tarihinin saptanmasını zorlaştırır. Ayrıca yapıların tamamlanma tarihlerinden sonra da cam mozaik kaplanmış olması da olasılıklar arasındadır.  Bu net olmayan süreçte elde edilen bulgulara bakıldığında, “Ustalar” başlığı altında bahsedilecek mozaik ustalarından biri olan ve Eyüboğlu’nun ustası olarak bilinen Üsküdarlı Hızır Usta’nın ilk işinin, 1949 sonu veya 1950 başı olduğu, Cağaloğlu’nda bir matbaanın girişinde, ustası Platon’dan habersiz yaptığı iş olduğu öğrenilmiştir (Kenan, 2008, 56; Kenan, 2022). Olsson’a göre fabrikada üretim 1956 yılında başlamış; ilk satışı İstanbul Belediye Binası (1954) için yapılmış, ilk uygulama ise 4. Levent Projesinde gerçekleştirilmiştir. Kortan (1971;53) ise cam mozaiğin ilk kez İstanbul Hilton Otel’in (1952-55) servis bölümlerinde tanıtıldığı; ardından hızla sevilen bir malzeme olduğunu belirtmektedir. Nitekim Hilton Oteli hem Betebe hem de PELV şirketlerinin tanıtım broşürlerinde yer almıştır. Konuya ilişkin en geç tarihi Vurnal (1993;120) vermektedir; Eyüboğlu’nun Betebe ile tanışmasının 1956’da Etibank mozaik panosu yapımında olduğunu söylemektedir. Bunu destekler şekilde Akis’in haberine tekrar dönülürse; Etibank mozaik panosunun açılışında, 1957’de Betebe firması hakkettiği üne kavuşarak ilk kez adı geçmiştir. 

Arkitekt dergisindeki yapı malzemesi reklamlarında, ilk defa 1959 yılı sayısında; yapı malzeme cetvellerinde ise ilk defa 1960 sayısında görünmüştür (Şekil 3). Firma, Topkapı’daki fabrikası ve Aksaray Emlak Kredi Bankası Blok Apartmanları Pasajı’ndaki satış ofisiyle yapı malzemeleri sektöründe yerini almıştır. Ayrıca Ankara’da Betebe cam mozaiklerinin satışını yapılan bir şube olarak “Opalin” adlı firma da bulunmaktadır (Anonim, 1964). Referanslarında Ankara’da İmar ve İskan Vekaleti Binası, Ulus İş Hanı yer alır.

Cam mozaik kullanımının örnekleri arasında Eyüboğlu Ailesi ile yapılan projeler öne çıkmaktadır; Hilton Oteli, Ankara Etibank Genel Müdürlük Binası ve 4. Levent konut projelerinde cam mozaik pano tasarımları Bedri Rahmi ve Eren Eyüboğlu gibi dönemin sanatçıları tarafından gerçekleştirilmiştir. 1958 Brüksel Expo’sunda Türk Pavyonu için hazırlanan büyük duvar panosunda Betebe firmasının mozaikleri kullanılmamış olsa da cam mozaik kullanımını popüler hale getirmiştir (Yavuz, 2015; Vurnal, 1993). Bu sergiden arta kalan mozaikler, Betebe cam mozaikleriyle karıştırılarak Manifaturacılar Çarşısı ve Hacettepe Morfoloji Bölümü mozaik panosunda kullanılmıştır (Vurnal,1993,124). Bedri Rahmi (1956) de bir köşe yazısında mozaik sanatında ilerleyebildiği çalışmalarında mozaik fabrikasının kurulmasının önemini vurgular; fabrikayı kuranlara “bir meslek borcu” olarak teşekkür eder. Böylece cam mozaik dönemin mimarlık ve sanat işlerinde önemli bir malzeme haline gelmiştir.

Özgün Referanslardan “Zaman Zaman Zevksiz Bir Şekilde” Kullanıma Evrilişi

“İnşallah şu lambriden çektiğimizin acısını mozaiklerle çıkartırız!”

Bedri Rahmi Eyüboğlu, 1956

Betebe Firmasının tanıtım broşürlerinde, sınırlarının Türkiye’yi aştığını belgeler nitelikte üretimlerinin yaklaşık %25-30 kadarının birçok Avrupa ülkesine ihraç edildiği yazılıdır (Şekil 4). Referansları arasında çıkış noktası İstanbul’la birlikte İzmir, Antalya, Denizli, Kocaeli ve ihracatın tescili olarak Hotel Kempinsky örneğiyle Batı Berlin yer almaktadır. İstanbul Belediye Sarayı başta olmak üzere, büyük ölçekli turizm, konaklama tesisleri ve konut siteleri, hastane klinikleri, yakıt servis istasyonları, dönemin önemli otel yapıları bulunmaktadır. 

Referanslarda dikkat çeken ortak nokta, Türkiye Emlak ve Kredi Bankası’nın projelerinde Betebe cam mozaiklerinin kullanılmış olmasıdır. 1950’li yıllarda büyük kentlerin büyüme koridorları üzerinde arsaların satın alınarak, tüm tasarım ve uygulama sürecinin bankanın yönetiminde gerçekleştirildiği projeler yapılmaktadır (Yöney, 2018, 59). Bunlardan biri olan Ataköy Baruthane Projesi’nin konut bloklarında, cephelerde ve iç mekanlarda Betebe cam mozaikleri yer almıştır (Şekil 5). Yine bir banka projesi olan, 4. Levent konutlarında da mozaikler hem cephelerde hem de Bedri Rahmi Eyüboğlu ve dönemin diğer önemli sanatçılarının tasarladığı duvar panolarında kullanılmıştır. Bunlar, günümüzde bilinen hatta tescillenerek yasal olarak koruma altına alınmış örneklerdir. Kumrular İkamet Sitesi de Ankara’dan yoğun cam mozaik kaplama kullanımıyla dikkat çeken bir başka örnektir (8). 

Betebe cam mozaiklerinin kullanımı, özellikle otel ve turizm projelerinde kendini göstermektedir. Bu dönemde uluslararası üsluptaki modern kütlelerde, yerel /geleneksel dokunuşların aracı olan cam mozaikler, ithal edilen ve pahalı bir malzeme olan seramiğin alternatifi olarak özellikle ıslak hacimlerde kullanılmıştır (Atmaca Çetin, 2019 ve 2022). Gerçekten de cam mozaiklerin su geçirimsizliği, dayanıklılığı, bakım kolaylığı gibi teknik ayrıcalıkları olması malzemenin ön plana çıkmasını sağlamıştır (de Chirico, 2021, 78). Yoğun kullanımının arkasında mozaiklerin çeşitli renk ve şekiller sunması, ucuz olması da etkilidir. Broşürlerinde geçen sloganlara bakıldığında malzemenin ekonomik boyutuna sıkça vurgu yapıldığı görülecektir. Mozaiklerinin çıkış yaptığı dönemde cephe malzeme kaplaması olarak alternatifler sınırlıdır. Modern mimarinin en önemli unsurlarından biri olan sadeleşen, bezemesiz cephelerde edelputz sıva; Ankara tarağı olarak da geçen taraklı sıva yaygın olarak uygulanmaktadır (9). Bu seçenekler karşısında Betebe’nin renkli, kolay uygulanabilen cam mozaiklerinin hızla tercih edilmesi zor olmamıştır. Önceki yıllarda, sınırlı malzeme kullanımına olan açlığın bir sonucu olarak cephelerde Betebe kullanımı yaygınlaşmıştır (Sözen, 1996, 277). 

Ancak 1963 yılı Mimarlık Dergisi’nde karşılaşılan bir bilgilendirme reklamı, bu artışın çok da sevinilesi bir şey olmadığını göstermektedir. Bu bilgilendirme, Betebe firmasının, mozaiklerinin daha estetik bir şekilde kullanılmasını teşvik etmek, “daha zevkli kullanımını” sağlamak için amacıyla bir yarışma başlatmasıyla ilgilidir.

Dış cephede ya da iç mekanlarda yoğun olarak tercih edilen cam mozaikler, “renk ve desen bakımından, zaman zaman çok zevksiz bir şekilde” kullanıldığından, firma yaşanan bu sorunu “Betebe Armağanı” adlı yarışmayı açarak çözmeyi planlamıştır (Şekil 7). Derginin 1964 yılı 2. sayısında detaylarının açıklandığı bu yarışmada, Betebe’yi yapılarında “iyi kullananlar” ödüllendirilecektir. Jüride Tulû Baytın, Muhteşem Giray, Maruf Önal, Yılmaz Şanlı ve Muhlis Türkmen yer almıştır. 31 Aralık 1966 gününe kadar yarışmanın devam ettiği yazılıyken; ilerleyen sayılarda yarışmayla ilgili artık herhangi bir kayıtla karşılaşılamamaktadır. Bu süreçten, yarışmanın sonlan(a)madığı, kayda değer bir sonuç elde edilemediği anlaşılmaktadır.

Süreci tam bilinmese de yarışmanın çıkışına tetikleyici olan durumu anlamak için 1960’lar Türkiye’sinin ekonomik ve toplumsal yapısını göz önünde bulundurmak yeterlidir. Bir taraftan banka eliyle tasarlanmış, kimliği olan siteler kurulurken, bu yolla konut sahibi olamayan başka bir grubun farklı bir yol arayışı olmuş; tasarım süzgecinden geçmeden, hızlı inşa etme derdiyle yapılmış konutlar ortaya çıkmıştır. Bu iki grup yapı arasında tasarım ve mimari değerleri bağlamında kıyaslanamaz farklılıklar olsa da ortak noktaları Betebe cam mozaikleri ile kaplanmış olmalarıdır. İlk dönemde Emlak Kredi Bankası konut sitelerinde olduğu gibi tasarlanmış mozaik işleri yer alırken, sanatçılar tarafından tasarlanmış duvar panoları da bulunmaktadır. Modern mimarinin tektonik etkisini artıran, kat silmeleri, döşemelerin dışa vurulmasıyla elde edilen bordürler ya da dikey etki yakalamak için kat boyunca cam mozaik uygulandığı, bilinçli kullanım örnekleriyle karşılaşılır. Ancak diğer tarafta 1960’ların bilindik şerit pencereleriyle boşluk bulan kütleler tümüyle Betebe cam mozaik kaplanmıştır (Yavuz, 1973, 31). Cepheler, nerdeyse sıvaya yer kalmayacak şekilde mozaiklerle kaplanacak ve uygulama örneklerinin sayısı giderek artacaktır.

1970’lere gelindiğinde, cam mozaiklerin kullanımının tanımsız ve kontrolsüz artışını eleştiren yazılarla karşılaşılmaktadır. Örneğin, Sedad Hakkı Eldem, elli yıllık Cumhuriyet mimarlığının bilançosunu çıkarırken, “gittikçe artan kat sayıları ve Betebe vb. cephe kaplamalı apartmanların çevrelerini çirkinleştirdiği” şeklinde eleştirilerde bulunur (Eldem, 1973). 

Fabrikada Üretim Tekniğinin Değişimi 

Bu süreçte fabrikada malzemenin üretim tekniği değişmiş; daha ucuz ve hızlı bir üretime geçilmiştir. Her iki üretimin temel olarak benzer bir akışı olmasına rağmen, hammaddenin şekil ve renk açısından işlenebilir kıvama getirilmesindeki süreçten kaynaklanan farklılıklar bulunmaktadır. İlk döneminde camın ergitildiği smalti tekniğinde, tüm aşamalar makinalaş(a)madığı endüstriyel bir üretim vardır. Plaka şeklinden direksiyonlu bir el aleti ile kırılarak mozaik karoları elde edilmektedir. Bundan dolayı da karolar birbiriyle eş değildir. Ancak döküm tekniği olarak da tanımlanan bu üretim yüksek ısı gerekmektedir. Bu yönüyle maliyetli olarak görülen bu teknik firmada 1970’lere kadar kullanmıştır. Ardından halen kullanılan, sinterleme tekniğiyle üretime geçilmiştir. İkinci nesil üretimdeki mozaiklerde tesseraenin anlamından gelen kare şekil devam etse de ilk üretimdeki elle kırmanın verdiği çeşitlilik kaybedilmiş, yerine her parça birbirinin aynısı olarak standartlaşmıştır (Şekil 8). 

Her iki üretim tekniğinde de ortaya çıkan mal fazlası, karma mozaik olarak değerlendirilmiştir. Normale göre daha uygun fiyatlı bu karışımlardan boyutlarına göre küçük olanı “1001”, büyük olanı ise “2001” olarak isimlendirilmiştir. 1001 türündeki kaplamaların ucuzluğu, yaygın kullanımı beraberinde getirmiştir. 

Yapı fiziği alanındaki bilimsel gelişmeler; cephe uygulamalarının yıllar içerisinde gözlemlenen özellikle ısı ve nemsel performansı ve 1999 Depremini yaşamış Türkiye’de hafif cephe sistemlerinin çıkışı, Betebe cam mozaiklerini çoktan öteki yapmıştır (10). Betebe artık dergilerde tanıtılmamaktadır. Betebe isminden türevle birçok yeni firma çıkmış olsa da kullanımı iç mekanda belki mutfak tezgah arasında, havuzlarda sınırlı kalmıştır. Kuşkusuz bu sürecin Anadolu’daki yayılımı farklıdır, ayrı bir araştırmanın konusudur.

Ustalar 

Bedri Rahmi Eyüboğlu’nun da belirttiği gibi mozaik desenlerin tasarımı kadar bu işin uygulamasının da ayrı bir önemi vardır. Betebe mozaiklerinin uygulamasını öğreten, cam mozaik işçiliği konusunda ilk ustalardan biri olduğu düşünülen Platon Neopulos’dur (Resim 3). Kendisi, işi başka bir isim olan Hızır Kenan’a öğretmiştir. 

İstanbul çevresinde “büyük usta” olarak da geçen Hızır Usta, 1941’de İstanbul’a gelmiş, sıvacılıkla başlayan meslek hayatına mozaik-betebe işleriyle devam etmiştir. Bedri Rahmi Eyüboğlu’nun ustası olarak da bilinir (Kenan, 2008, 56; Kenan, 2022), (Resim 4). Ayrıca İstanbul Belediye Binası’nın cephesinde çalışan Mustafa Aznevi ve kalfaları Nevzat Usta ve Recep Usta da beceri ve titizlikleriyle Betebe firmasının hatıralarında kalmıştır.

Koruma Üzerine Son Söz 

Betebe cam mozaiklerinin yapılı çevremizde yer alış sürecini ele alan bu tarihsel okumanın sonunda betebe malzemesinin sayısız çoklukta örnekleri olduğu; malzemenin Eyüboğlu ailesinin çalışmalarıyla ön plana çıkarken, bunların dışında, isimlerini bilmediğimiz özgün değerlere sahip birçok tasarımın sokaklarda var olduğu görülmektedir. Docomomo “Türkiye Mimarlığında Modernizmin Yerel Açılımları” etkinlikleri başta olmak üzere literatürdeki araştırmalarla birçok yapının varlığından haberdar olunmaktadır. Ancak hala keşfedilmeyi bekleyenler vardır. Modern mimari mirasının gün gün kaybına tanık olunduğu bu dönemde, bu konuda envanter oluşturulması gereklidir. 

Özgün örneklerin korunması konusunda teknik bir zorluk olarak, artık cam mozaiğin özgün tekniğiyle üretilememesi sorunuyla karşılaşılacaktır. Cam mozaiğin iki farklı teknikte üretimlerine dikkat edildiğinde, çıkan ürünlerin görünüşleri birbirinden farklıdır. İkinci nesil sinterleme tekniğinde, cam mozaiklerin geleneksel özelliği kaybolmaktadır. Eğer mozaiklerdeki eksik parçalar, ikinci nesil üretimle tamamlanacak olursa, ikinci nesil üretim özgün doku içinde yama gibi kalacak, özgününden farklı şekil ve görüntüsüyle bütünü bozacaktır. İtalya’da halen birinci nesille üretimi devam ettiren atölyeler varlığını sürdürürken, ülkemizde birinci nesil üretim terk edilmiştir. Anlaşılan bu konuda ülkemiz geçmişteki durumuna geri dönmüştür. Koruma çalışmaları yürütülürken firmanın kurulmasından önce olduğu gibi ancak ithalat yoluyla mozaikler elde edilmektedir (12). 

Betebe cam mozaikleri, değişen zevklerin ve tercihlerin de hikayesidir. Malzeme çoktan modasını kaybetmiştir. Ancak bu durum, tüm cephe malzemelerinin kaçınılmaz ortak kaderidir. Her yeni çıkan malzeme, öncülünün önüne geçmektedir. Günümüzde sıkça tercih edilen alüminyum giydirme cepheler, aslında Betebe cam mozaikleri gibi neredeyse tüm ticari yapılarda kullanılarak, çok hızlı yayılmıştır. Betebe malzemesinin yayılımının özellikle konutta olması, karşılaşılan örnek sayısını katlamaktadır. Ancak cam mozaiği ya da başka bir cephe kaplama malzemesi olsun; bütüncül bir tasarımı olmayan, cephenin bağımsız şekilde tasarlandığı hatta arkada kalitesiz işçiliğin maskelendiği inşaatlar olduğu müddetçe aynı eleştiriler tüm malzemelere yapılacaktır. Yaşanan sorunlar, malzemede değil, malzemenin ne niyetle ve nasıl kullanıldığı ile ilişkilidir. Beğenilmeyen, eleştirilen örnekler olsa da Betebe cam mozaikleri hakkında, gelecek adına ders çıkarmamıza imkan sunacak farklı konular araştırılmayı beklemektedir.

Notlar

1.  Cam mozaikler, köken itibariyle eski Mısır’a dayanan bir gelenek; özellikle Bizans mimarisiyle ilişkili bir tekniktir. Antik mozaikler yüzyıllarca toprak altında kalmalarına rağmen, kazılarla açığa çıkarıldıklarında ilk yapıldığı gibi canlı renklerle ve sağlamlıkta olmaları, modern dönemde sanatçıları etkileyen bir unsur olmuştur. Vurnal’ın (1993;100) aracılığıyla öğrendiğimiz Bedri Rahmi Eyüboğlu’nun sözleri, mozaiklerin bu özelliğine değinir.
2. Bu çalışmada, Betebe’den kastedilen Betebe firmasının ürettiği cam mozaiklerdir. Betebe firmasının ürettiği cam mozaikler dışında bir kullanımdan bahsediliyorsa, bu durum metin içerisinde ayrıca belirtilmiştir. 
3. Adnan Birgi, Bedri Bekiroğlu ve Fethi Tanalay ile ilgili bilgiler hem Mefar, İdol İlaç gibi kurucusu oldukları şirketlerin internet sitelerinden hem de gazete arşivlerinde elde edilmiştir. Ayrıca bakınız (Milliyet Gazetesi, 1973; Avşaroğlu, 2001). 
4. Betebe cam mozaiklerini doğrudan konu edinmiş ilk çalışmanın sahibi olarak Gertrud Olsson (2021), kapsamlı bir şekilde mozaiğin Bizans kökenleriyle ilişkisinden başlayarak, yerellikten moderne bir söylem çerçevesinde malzemeyi ele alır. Hülya Vurnal’ın (1993) Bedri Rahmi Eyüboğlu’nun mozaiklerle sanat yolculuğunu, mimarlıkla ilişkisini konu edindiği tez çalışması da dolaylı da olsa Betebe firmasıyla ilişkilenilir. Bunların dışında cam mozaiklerin adının geçtiği yapı araştırmaları bulunmaktadır. Günümüzde halen üretime devam eden Betebe Anonim Şirketi’nin hem fabrika binasında hem satış ofisindeki gözlemler ve sorgulamalar yazıya aktarmıştır. Betebe firması dışında, Prof. Dr. Seyfi Kenan, babası, Bedri Rahmi Eyüboğlu’nun tüm işlerini yapan cam mozaik ustası Hızır Kenan’la ilgili eşsiz bilgiler paylaşmıştır. Araştırma sırasında hem Türkiye’deki hem de İtalya’daki örnekler yerinde ziyaret edilmiştir. Prof. Sara di Resta, kaynaklara erişim konusunda yönlendirme yapmıştır. 
5. P.E.L.V İtalyan firması ile ilgili araştırmalarda firmayla ilgili sınırlı bilgi elde edilmiştir. Broşürlerinde geçen adresi 2023 Mart ayında yerinde kontrol edilmiş, ancak firma bulunamamış, kapanmıştır. Günümüzde halen üretim yapan Venedik’teki Orsini Cam Mozaik Atölyesi’nden alınan bilgilerle, firmanın uzun süredir alanda olmadığı anlaşılmıştır. Mosaico Vetroso Pelv (a), [http://www.collezionesalce.beniculturali.it/?q=scheda&id=2332 ile elde edilen başka bir Mosaico Vetroso Pelv (b) broşürü. 
6. Kartvizit, Yük. Müh. Fethi Tanalay; (https://www.modamuzayede.com/urun/2846388/efemera-mozaik-seramik-sanayi-betebe-nin-kurucusu-sise-cam-endustrisi-muhendis-f).
7. Bu yıllardan bu tekniğin transfer edildiği İtalya’daki gelişmelere bakıldığında, mozaiklerin tanıtımları, o yıllarda kurulan malzeme fuarlarında gerçekleştirilmiştir. Örneğin seramikler, Politecnico di Milano’nun Malzeme Laboratuvarı’nda test edilmiştir. 1937’de, 6. Triennale’deki Modern Yapı Sistemleri ve Yapı Malzemeleri Sergisi’nde (Mostra Sistemi costruttivi moderni e dei Materiali da Costruzione), cam mozaikler sunulmuştur (Bernardini, 2017, 161).
8. Modern mimari mirasının yıkılarak kaybedilenlerinden biri de Kumrular Sitesidir. Yapıda cam mozaik kullanımını görmek için http://sivilmimaribellekankara.com ve VEKAM “Sivil Mimari Bellek Ankara 1930-1980 Yapı Envanteri” Dijital Arşivine bakılabilir. 
9. Mimar Hüseyin’in (1931) uygulamalarının yapıldığı dönemde modern cephe kaplama malzemelerini “Yapıda Harici Sıva” makalesinde yazmıştır. Levent bölgesinde 1950’ler modern cephe uygulamaları sorunlarının konu edinildiği Ertemir’in  (2022) çalışmaları dikkate değerdir.
10. Ekşi’nin (2019) çalışmalarında, dıştan ısı yalıtımı uygulamalarının ısıl ve nemsel performansının değerlendirilmesi konusunda Betebe cam mozaik kaplamaları da incelenmiştir. Ayrıca Betebe üzerine mantolama yapıldığını gösteren bir çok firma mevcuttur.
11. Fabrikadaki sinterleme yöntemiyle yapılan üretimin gözlemlenmesi ve literatür araştırmasına dayanarak, smalti teknikle üretimin farkları belirlenmiş, buna göre üretim aşamaları oluşturulmuştur. Ayrıca 1960 yılında fabrikada çekilen bir film sayesinde, üretim aşamalarına tanık olunmaktadır. Detaylar için bakınız: Ölüm Peşimizde (1960). (https://www.youtube.com/watch?v=Vn15HZva49U). Erişim tarihi (20.02.2023)
12. Yapılan araştırmada günümüzdeki onarımlarda eksik parçaların bütünlemesi, cam mozaikler ithal edilmesi yoluyla gerçekleşmektedir. Yalnız İstanbul Manifaturacılar Çarşısı 1. Blokta Yer Alan Mozaik Panosunun Koruma ve Onarım Çalışmalarında özgün, smalti tekniğindeki mozaikler kullanılmıştır. Bu mozaikler, Eyüboğlu Ailesinin, uzun yıllar olası onarımları düşünerek tüm renkteki mozaikleri saklamaları sayesinde elde edilmiştir. 2021-2023 yılları arasındaki yürütülen bu onarımın detaylarına, Kayser’in (2023) çalışmasından ulaşılabilir.   

Teşekkür

Araştırma sürecinde, kapılarını açan, tüm üretim sürecini belgelememize izin veren ve detaylarıyla aktaran Betebe Firmasına; bizi misafir eden başta Kalite Kontrol Müdürü Büşra Bozkurt’a, Fabrika Müdürü Recep Çakmak’a, Osman Hekimoğlu, Erdal Eren, Babür Bayfaz Beyefendilere çok teşekkür ederiz. 1960’lardaki yarışmayla ilgili sorularımızı cevaplayan ve katkılarıyla yönlendiren Mimarlar Odası İstanbul Şubesi çalışanı Selma Erdem’e ve akademik stajları kapsamında araştırmada destek olan Sümeyye Canbaz ve Dicle Lidya Çolak’a teşekkür ederiz.

Kaynaklar

• AKOZAN, F., BABAN, H. (1957) İtalyan Hava Yolları, Arkitekt (287) 56-57.
• ANONİM (1956). Topkapı Mozayik ve Seramik Cam Fabrikası İşçileri Sendikamıza Üye Oldu, İstanbul Şişe ve Cam İşçileri Sendikasına ait Cam İş Gayri Siyasi, İçtimai ve Mesleki Gazetesi,  01.08.1956, sayı 45.
• ANONİM (1957) Mozayıklar, AKİS Haftalık Aktüalite Mecmuası IX (144), 9 Şubat 1957, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul; 22-23. 
• ANONİM (1959) Reklamlar, Arkitekt (294) 36.
• ANONİM (1960) Yapı Gereçleri Fiyat Cetveli, Arkitekt (299) 94-95.
• ANONİM (1963) Reklamlar, Mimarlık (6).
• ANONİM (1964) Reklamlar, Mimarlık (14) 35-36.
• ANONİM (1966) Yarışmalar, betebe yarışması devam ediyor, Mimarlık (36) 6.
• ATMACA ÇETİN, H. (2019) Reading the modern through hotel interiors of the 1950s: Divan and Çınar Hotels in İstanbul, yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, İstanbul. 
• ATMACA ÇETİN, H., UZ, F., TUNA ULTAV, Z (2022) After İstanbul Hilton: Turkey’s Local-global Dichotomy in the 1950s Interiors of Divan Hotel and Çınar Hotel, Interiors, 12(1), 19-49.
• AVŞAROĞLU, N. (2001) Türkı̇ye’de Maden Mühendı̇slı̇ğı̇ Eğı̇tı̇mı̇ Tarı̇hçesı̇, [https://www.maden.org.tr/resimler/ekler/5ba7c3bbe8402a4_ek.pdf] Erişim Tarihi (20.02.2023).
• AYIN TARİHİ MECMUASI (1954). Türkiye Cumhuriyeti Başbakanlık Basın Yayın ve Enformasyon Genel Müdürlüğü, Ankara. 
• BERNARDİNİ, V. 2017. Mosaico, In Materiali del Moderno Campi, temi e modi del progetto di riqualificazione, ed. L. Cupelloni, DOCOMOMO Italia, Gangemi Editore International, Roma: 159–72.
• BETEBE FİRMASI ARŞİVİ.
• BAŞBAKANLIK CUMHURİYET ARŞİVİ (BCA)
• BCA (1952), 128-9-10,7-272,06.02.1952, Anıtkabir inşaatının tezyini bölümleriyle ilgili olarak malzeme kısmına konulacak altın mozaiklerin ihaleyle yaptırılması.
• BCA (1954), 137-93-1, 97-40, 10.11.1954, Mozaik kaplama malzemesi imal etmek üzere kurulacak fabrika için ithali istenen yabancı sermayenin 6224 sayılı Kanun’dan faydalanmaları.
• BCA (1957), 146-30-4, 97-123, 11.06.1957, İtalya’daki bir firma ile bazı Türk ortakların ülkemizde mozaik kaplama malzemesi imal etmek üzere kuracakları Fabrika için yabancı ortağın getireceği sermayenin 6224 sayılı Kanundan faydalandırılması.
• BCA (1959), 153-42-18, 97-123, 05.08.1959, Mozaik kaplama malzemesi imal etmek üzere kurulan Betebe Mozayik ve Seramik Sanayii AŞ’nin 1958 yılı karından yabancı ana sermayeye ilavesi.
• CENGİZKAN, A. (2002) Modernin Saati, Ankara: Mimarlar Derneği. 
• ÇALIŞLAR, İ. (2010) Halide Edip, Everest Yayınları, İstanbul.
• de CHİRİCO, F. (2021) Mosaici Contemporanei nella Collezione Farnesina With English Texts, Electa, Milano.
• di RESTA, S., FAVARETTO, G., PRETELLİ, M. (2021) Materiali autarchici: Conservare l’innovazione,  Poligrafo Editore, Padua, Italy. 
• DOCOMOMO_Türkiye, Envanter. (http://docomomo-tr.org/envanter), (Erişim tarihi: 20.02.2023).
• DORSAN, T. Ş. (1957) “Betebe nedir?,” Yapı Teknik Mühendislik Dergisi 10, no. 3. 
• ELDEM, S. H. (1973) Elli Yıllık Cumhuriyet Mimarlığı, Mimarlık (11-12) 5-11.
• EKŞİ KILIÇASLAN, A., KUŞ, H. (2021). Mevcut binaların dış duvarlarına yapılan dıştan ısı yalıtımı uygulamalarının ısıl ve nemsel performansının değerlendirilmesi, Journal of the Faculty of Engineering and Architecture of Gazi University, 36(1) 89-103.
• ERTEMİR, D. Y., EDİS, E. (2022). Sustaining Modern Heritage Buildings: Visual Defect Categorisation Guides For The General Condition Survey of Rendered-Painted Facades, International Journal of Building Pathology and Adaptation, Vol. ahead-of-print No. ahead-of-print. 
• EYÜBOĞLU, B. D. (1956) Yerli taş yerli nakış, Cumhuriyet Gazetesi, 24.12.1956, (https://egazete.cumhuriyet.com.tr/oku/192/1956-12-24/0), (Erişim tarihi: 20.02.2023).
• EYÜBOĞLU, B. D.  (1960) Nato Binasındaki Mozaik, Arkitekt (299) 58-60, 74.
• Her Hafta Bir Sohbet, bu haftaki konumuz: Altın, konuğumuz; Adnan Birgi, Milliyet Gazetesi, 23.07.1973, (http://gazetearsivi.milliyet.com.tr/GununYayinlari/z75NCybULDcalb8w8vUT5A_x3D__x3D_), (Erişim tarihi: 20.02.2023).
• Kartvizit, Platon Neopulos, B.T.B. Türk Mozaikleri Fabrikasının Aplikasyon Ustabaşısı, SALT Araştırma Arşivi, AINCRD0085. [https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/208628]. Erişim tarihi (20.02.2023).
• KAYSER O.E., ORMANCI ÖZTÜRK, Ö, ŞENER, Y.S. (2023) “İstanbul Manifaturacilar Çarşısı 1. Blokta Yer Alan Bedri Rahmi Eyüboğlu İmzalı ‘Soyut Kompozisyon’ Mozaik Panosunun Koruma ve Onarım Çalışmaları,” içinde Kültürel Mirası Koruma Çalışmaları, ed. Bekir Eskici, Serkan Gedik, İstanbul: İdeal Kültür Yayıncılık, 156-66.
• KENAN, S. (2022) Kişisel yazışma, 26 Aralık.
• KENAN, S. (2008) Sosyal ve Kültürel Farkındalığın Sınırlarında Osmanlı ve Avrupa, Erken Klası̇k Dönemden XVIII. Yüzyıl Sonuna Kadar Osmanlılar ve Avrupa, Seyahat, Karşılaşma ve Etkı̇leşı̇m, İSAM Yayınları, İstanbul: 13-64.
• KORTAN, E. (1971) Türkiye’de Mimarlık Hareketleri ve Eleştirisi, 1950- 1960: XX. Yüzyılın Başından 1950’ye kadar olan Sürede Modern Mimarlığın Dünya’daki ve Türkiye’deki Gelişmesiyle Birlikte, ODTÜ Mimarlık Fakültesi Mars Matbaası, Ankara.
• MİMAR HÜSEYİN (1932) Yapıda Haricî Sıva, Arkitekt (13) 5-13, 22-23.
• NATO Karargâhı Mozaik Panosu, Bedri Rahmi Eyüboğlu, (2021) Kültür Envanteri, [https://kulturenvanteri.com/yer/?p=137506.]. Erişim tarihi (20.02.2023).
• OLSSON, G (2021) The Renewal of Streetscape Through Glass Mosaic, Transformations of Public Space Architecture and The Visual Arts in Late Modern Istanbul 1950–80, ed. İ.Akpınar, E.Güngören, J.Mårtelius, G.Olsson, Norra Skane Offset, Klippan; 69-84.
• SÖZEN, M. (1996) Cumhuriyet Dönemi Türk Mimarisi, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul.
• TULUM, H. (2008) Art and architecture synthesis in Turkey: from 1950s to 1970s, (Yayınlanmamış doktora tezi). Bahçeşehir Üniversitesi, İstanbul.
• VURNAL, H. (1993) Roma Bizans Sanatı Etkisi ile 1960 Sonrası Günümüze Kadar Mimaride Duvar Resmi Olarak Mozaik Sanatı ve Bedri Rahmi Eyüboğlu ve Eren Eyüboğlu Mozaikleri, yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, Resim Bölümü, İstanbul.
• YAVUZ, Y. (1973) Cumhuriyet Dönemi Ankara’sında Mimari Biçim Endişesi, Mimarlık (121) 26-44.
• YAVUZ, D. (2008) Mimarlık–Sanat Birlikteliğinde 1950-70 Aralığı, Mimarlık.
• YAVUZ, E. (2015) An Aesthetic Response to an Architectural Challenge: Architecture’s Dialogue with the Arts in Postwar Turkey, yayınlanmamış Doktora Tezi, Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara.
• YÖNEY, N. (2018) Modern Bir Planlama Deneyimi: Ataköy, İstanbul, Mimarist (61) Özel Sayı 58-68.