Kentlerin tarihinde ve toplumsal belleğinde yer edinmiş, 20. yüzyıla ait yapılara, sanatsal uygulamalara ve açık alanlara kamu ve karar verici yetkililer, çoğu kez ilgili meslek çevresi, akademi ve uzmanlar ile aynı değerleri atfetmiyor. Bu yüzyıl içinde yapılmış, modernizm, uluslararası üslup, brütalizm gibi dönemsel ve/veya üslupsal referanslar taşıyan, yalın formlu ve cepheli, işlevsel mimarlık örnekleri ve bunların bir kısmının yakın çevreleriyle birlikte oluşturdukları bağlamsal kimlik, kültürel miras algısının ve koruma refleksinin en az geliştiği durumlar olarak izleniyor. Örneğin Amerika, Avrupa ve Asya’daki çağdaşları, “taşıyıcı sistem yetersizliği”, “işlevsel, mekansal ve teknik yetersizlik”, “yeni ve daha modern bir bina ihtiyacı” gibi nedenlerle meşrulaştırılan yıkımlara uğramazken, uluslararası yarışmayla elde edilmiş, Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk spor kompleksi olan 1936 tarihli Ankara 19 Mayıs Stadyumu ve ilerleyen zamanlarda çevresinde gelişen ve mekanlaşan spor branşlarının tarihi kulüp yapılarının ve tesislerinin yıkıldığını, kentin tarihi merkezinin modernist mekan ve toplumsal belleğinin hızla ve hoyratça buharlaştığına şahit oluyoruz. Yeni yapılacak, eskinin birkaç katı büyüklüğündeki çağdaş ve teknolojik stadyumun tasarım süreci, artık kimliksizleştirilmiş bu alanda azametli bir mimari varlık olarak kitleleşecek, yan tesisleri ve destek işlevleri ile yerden ve hafızadan bağımsız, steril, yepyeni ve moda bir dünya kuracak. Pek çok başka örnekte olduğu gibi, bilimsel veriler, tespitler, değerler ve analizler, olası mekansal senaryolar, kapsamlı ve bütünleşik bir planlama modeli, planlamaya esas ilkeler, kentin ve bölgenin geleceğine dair çok katmanlı ve çok boyutlu projeksiyonlar, iklim krizi etkisi gibi kentsel ölçekli bir müdahale projesinde ilk akla gelebilecek planlama ve süreç bileşenleri, ya kendi içine kapalı bir mekanizma içinde sınırlı ve/veya eksik bir biçimde ele alındı ya da çoğu hiç bahse konu olmadı. Bilmiyoruz.

Oysa 1938 yılında açılan ve 2020 yılında kapsamlı bir tadilat ile yenilenen Helsinki Olimpiyat Stadyumu hakkında aşağıda yazılanlar, artık okumak istediklerimiz değil mi? 

İlk olarak 1938’de hizmete giren Helsinki Olimpiyat Stadyumu, kapsamlı bir modernizasyon ve yeniden yapılanmanın ardından geçen ay yeniden açıldı. Dört yıllık renovasyon projesi, stadyumun özgün modernist mimarisine büyük saygı duyularak yürütülürken, geleceğin taleplerine uygun olarak yeni işlevler eklenmiş, konfor ve güvenlik artırılmıştır.

Gecenin başlarında, Helsinki Olimpiyat Stadı için gelecek belirsiz görünüyordu. Arena kötü durumdaydı ve artık bir etkinlik mekanının standartlarını karşılamıyordu. Maliyet tahmini yeni bir arena satın alacak bir rakam olarak gözükse de, “İskandinavya’nın havalı başkenti” eskiyi takdir etmeye ve Olimpiyat Stadı’nın yeniden inşası ve yenilenmesine yatırım yapmaya karar verdi. Şimdi stadyum geçmişle geleceğin buluştuğu, eski ve yeni unsurların kusursuz bir şekilde harmanlandığı bir yer (1). 

Birçok Finli için stadyum, genç ulus için yeni bir çağın şafağını sembolize ediyor.

Ana hedef, stadyumun korunması ve yeniden canlandırılmasının, uluslararası spor etkinliklerinin gelecekteki tüm gereksinimlerine yanıt vermenin yanı sıra mirasın kültürel değerlerinin korumasını sağlamaktı (2).

Eski yapıyı yıkma ve yerine yeni yapı yapma, kentsel müdahale mekanizmalarındaki karar ve yetki sahipleri için ardışık bir refleks, toplumun geneli için sıradan bir eylem haline geldi Türkiye’de. Özellikle son on yılda. Hele ki konu kamusal bir modern dönem yapısıysa, ve hatta bu yapı bir de tescilli değilse, hayatına eski bir yapı olarak devam etmesi neredeyse tesadüfi bir süreklilik örneğini temsil eder hale geldi. Eskinin kötü, köhne, çağdışı, bakımsız ve değersiz, yeninin iyi, çağdaş, bakımlı ve değerli olduğu, binaların tıpkı bir elbise gibi modası geçen ve yerine moda olan yenisinin gelmesi gereken tüketim nesneleri olarak algılandığı bu ruh hali, rant ve ekonomik getiri potansiyeli gibi faktörler de göz önüne alındığında ilgili meslek çevrelerinin tüm çabalarına karşın kentlerden özellikle 20. yüzyılın özgün, yapılı çevre ve kültür mirasını eksiltmeye, yerine birbirinin benzeri mimari yığınları istiflemeye devam ediyor. 

Bu durum ve algının tersine çevrilmesinin artık toplumsal bir öncelik olduğu noktadayız. Önce “koruma” refleksinin sonra da “katılımcı süreç” yönetiminin gerçek anlamıyla içselleştirmesi, her ikisinin birlikte tüm planlama ve projelendirme eylemlerinde ana eksen olarak tanımlanmasının da zorunluluk olduğu bir noktadayız. Aksi halde, son dönemde Ankara 100. Yıl Çarşısı örneğinde izlendiği gibi mimari ve kentsel planlama yarışmalarının sonuçlarının halk oylamasına sunulması gibi yanlış yorumlanan katılım uygulamalarının arkası gelebilir. Doğru katılımcı süreç modelleri salt halktan temsili ve sembolik bir ses almak şeklinde tezahür etmiyor. Pek çok nedenle. Örneğin, o yapıyla veya yerle herhangi bir aidiyet ilişkisi olmayan, sadece gelip geçmekte, girip çıkmakta olan, müdahalenin kapsamı, etkileri ve boyutlarının farkına varacak kadar bilgi sahibi olmayan, mimarlık ve çevre kültüründen yoksun, kent kimliği, kent tarihi ve toplumsal bellek gibi evrensel değerleri içselleştirmemiş kentlilerin doğrudan paydaşlar ve konunun uzmanları yerine temsilcilik yapması, yaşanmışlıkların zaman içinde ördüğü ilişki dokularını yok ederek bir mimari bağlamı köksüz, geleceğini ise referanssız bırakan kentsel müdahalelerin halk oyu ile belirlenmesi ne kadar sağlıklı, doğru, bilimsel, etik ve katılımcı olabilir?  Ya da birkaç pano veya bir mobil uygulamada birkaç üç boyutlu görselle temsil edilen bir kentsel müdahale önerisi birkaç saniyelik bir oylama etkinliğine indirgenerek belirlenebilir mi? Bu tür bir oylama, müdahalelerden öncelikli olarak etkilenen kesimleri ve konuya yönelik uzmanlık birikimi olan kişi ve kurumları sürece dahil ederek; müdahale alanı ve proje konusunda mevcut araştırma, birikim, tartışma ve alternatif yaklaşımları değerlendirmenin ve gerçek anlamıyla katılımcı bir süreç yürütmenin yerini alabilir mi? Elbette hayır.

Tüm kentsel planlama eylemlerinde, ama özellikle tarihi ve kültürel dokuların, yapıların ve çevrelerin dönüşüm ve koruma süreçlerinde kent hakkının işletilmesi, bir başka deyişle, kentsel mekanın üretimi ve kullanımında bütün kentlilerin söz sahibi olmasının güçlü bir motivasyon olması gerektiği aşikar. Ana aktörler arasında katılımcılığa dayalı mekan üretim süreçlerinin yürütülmesi iradesi ise şüphesiz ki yönetim ve yetki sahiplerinden gelmeli. Yönetici iradesi, planlama kararlarına esas oluşturacak katılımcı süreçlere işlerlik kazandırmalı, meslek camiası, akademi ve kamuoyunun birlikte hareket edebileceği bir işleyişi mümkün kılmalı, bu işleyişin kapsamlı ve doygun bir içerikle yürütülmesi için yeterli zaman vermeli. Uzmanlar, profesyoneller, meslek örgütleri ve kullanıcılar gibi deneyim, network, birikim ve bilgi sahibi paydaşların, bir yandan bu tür birikimlere sahip olmayan halkı, farkındalık geliştirip bilgi sahibi yapacak mekanizmaları, yöntemleri ve araçları geliştirerek sürece etaplar halinde dahil eden uygulamalarda bulunması, öte yandan disiplinler uzmanlık bazında kapsamlı değerlendirme çalışmaları yaparak uygulamaya esas prensipleri, ilkeleri, stratejileri ve yöntemleri belirlemesi beklenmeli. Keza, mimarlar ve plancıların, proje ve/veya danışmanlık hizmeti verdikleri kurumları katılımcı planlama süreçlerine yönlendirme konusunda teşvik edici rol üstlenmeleri de. Mikro ölçekli bu tür bir katılımcılık, dış uzmanlar, mimar ve plancıların farklı etaplarda ve/veya kapasitelerde proje gelişimine katkı sağlamak üzere kurum bünyesinde bir araya gelmesine olanak tanıyacak olması bakımından kıymetli bir başlangıç olacaktır. Gerçek anlamda katılımcı süreçlerin de salt halk değil yetki ve irade sahiplerinin ve ilgili ekiplerinin de farkındalık düzeyini geliştiren eğitim süreçlerini temsil ettiği göz ardı edilmemelidir.  

Mekana yapılan her müdahalenin sadece mekanı değil mekanla birlikte oluşacak ve gelişecek sosyal, ekonomik, kültürel ve çevresel ilişkileri, ve hatta siyasi ilişkileri bile yeniden inşa edeceğini, olumlu veya olumsuz sonuçlar doğurabileceğini biliyor ve deneyimliyoruz. Dünya genelinde yüzlerce iyi uygulama örneği olan katılımcı süreç modelinin, Türkiye’de görece sınırlı sayıda uygulanmış olmasını, son dönemde ise neredeyse hiç uygulanmayışını, diğer her şeyden önce bir siyasi irade sorunsalı olarak görmek yanlış olmaz. Kenti, farklı sosyal çevrelere mensup kent sakinlerinin gündelik hayatta, iş ve yaşam mekanlarında bir araya geldiği, çok kültürlü ortamların ve durumların bir arenası olarak alırsak; kentsel planlama ve müdahale politikalarının temel amacının da her düzeyde sosyal ve mekânsal uyum olduğunun yönetici iradeler nezdinde anlaşılmasını bekliyor; koruyarak ve iyileştirerek yaşatmayı esas alan katılımcı dönüşüm ve değişim süreçlerinin de bu uyumu kolaylaştırıcı mekanizmalar olmasının yanı sıra, halkı kent ve mimarlık kültürü ile tanıştıran, kentin tüm kültürel ve tarihi miras dokularını, yapılarını ve mekanlarını korumaya yönelik bilgi ve farkındalık sağlayan, kent kimliği ve toplumsal belleğe sahip çıkma tepkisi geliştiren bir eğitim misyonu olarak da gerçek anlamda işletilmesini talep ediyoruz.  

Kaynaklar

https://toposmagazine.com/helsinki-olympic-stadium/

https://www.archilovers.com/projects/281139/helsinki-olympic-stadium.html#info