Derleyen: Baran Gülsün, Mimar

Dokunulmazlığı yasalarca korunan konut, “insanların içinde yaşadıkları ev, apartman vb. yer, mesken, ikametgah” olarak tanımlansa da (1) şüphesiz ki bunun ötesinde bir anlama sahiptir. Temel fiziksel ihtiyaçlarından biri olan barınma ihtiyacını karşılamasının yanında, içinde geçirilen zaman ve sağladığı mahremiyet göz önünde bulundurulduğunda bireyin manevi yaşamının önemli bir parçasını oluşturur. Bunların dışında, konut bir tüketim nesnesi ve yatırım aracı olduğu gibi sosyo-ekonomik statü göstergesidir. Bu durum, metalaşan her kavrama olduğu gibi konuta da alt gelir grubunun erişimini kısıtlar. Sosyal adaletsizliğe çözüm üretmek hedefiyle bu noktada kamu kuruluşları ve sivil oluşumlar “sosyal konut” kavramı ile devreye girer.

Sosyal konut ve toplu konut, günlük hayatta iç içe geçmiş kavramlar olarak kullanılsa da aralarında önemli bir fark bulunur. Sosyal konut; orta-alt sınıfa yönelik, piyasa üretimine alternatif olarak, kar amacı güdülmeden üretilen konutları tanımlarken toplu konut, ticari bir kavrama karşılık gelir.

“Toplu konut öncelikle, kapitalist “konut pazarı” ya da “konut endüstrisi” tarafından üretilen konut yerleşmelerini ifade eden bir terimdir. Genel anlamda tek defada çok sayıda üretilen konutlar tanımlanmaktadır. Sosyal konut ise devlet, yerel yönetimler ya da sosyal kuruluşlar tarafından yapılan ve kısmen kapitalist pazarın dışında bir üretimi ifade eder. Özellikle toplumun dar ve orta gelir gruplarına yönelik kiralanmak ya da satılmak üzere üretimi kamu otoritesi tarafından sübvanse edilen konutları tanımlamaktadır” (2).

Toplu konut üretiminin başlangıcı Sanayi Devrimi’ne dayanır. Büyük kentlerde kurulan endüstriyel tesisler iş gücü açığını doğurmuş ve sonucunda gerçekleşen kırdan kente göç, kentlerin nüfus yoğunluğunu artırmıştır. Mevcut altyapı bu yoğunluğa cevap vermekte yetersiz kalmış ve yaşam koşulları ağırlaşan işçi sınıfına yönelik yeni konutlar üretilmiştir.

“Ortaçağın günlük üretim koşullarında, işçinin-köylünün konutu, hiç bir zaman bir mimarlık sorunu olarak ortaya çıkmamış. Kendi konutlarını kendileri yapmışlar veya yapamamışlar. Kuşkusuz bu iskanın koşulları, özündeki eşitsizliğin yansıması içinde ve en alt düzeyde olagelmiştir. Kısaca, “kent / kent emekçilerinin iskanı / konut” sorununun tarihi bir sürekliliği vardır. Ne var ki bu sorunun yine tarih boyunca sahip olmadığı boyutlarda ortaya çıkışı, kapitalizmin gelişmesi ve sanayileşme ile olmuştur. Savaşlarda yıkılsa da yeniden kuruluyor olsa da yapısı, zaman içinde durağan sayılabilecek bir hızla değişen kent, 18. yüzyıldan itibaren, yapısal bir dönüşümün etkilerini yaşamaya başlamıştır. Bütün dönemlerin en büyük konut sorunu da bu dönüşümün içinde oluşmuştur. Konut sorununun bu evrede sahip olduğu büyük niceliksel boyut ve niteliksel farklılık onu, daha önceki dönemlerinkinden ayırmaktadır” (3).

Türkiye’de ise cumhuriyetle beraber yeni bir kimlik kazanan başkent Ankara ile başlayan göç dalgası, sonraki on yıllarda endüstriyel faaliyetlerin yoğunlaştığı büyük şehirlere işçi göçüyle devam etmiştir. Konut arzı, talebi karşılayamayınca büyük şehirler gecekondulaşmayla ve kentleşme sorunlarıyla yüzleşmiş, bu sorunlar günümüze kadar süregelmiştir. Kamu eliyle üretilen konutlar arasında Ataköy 1. Etap (1961) ve Eryaman 4. Etap (1994) gibi literatürde önemli yer edinmiş, başarılı örnekler bulunsa da özellikle 2000’li yıllarda acil ihtiyaca cevap olarak üretilen sosyal konutlar, mimari açıdan tatmin edici olmaktan uzaktır. Bu acil ihtiyaç durumu, konut üretiminin ağırlıklı olarak sayısal veriler üzerinden tartışılmasına sebep olurken Türkiye’nin dört bir yanında, bağlam ve iklim gözetilmeden üretilen tip projeleri doğurmuştur. Ancak, dünya literatüründen sayısız örnek göstermiştir ki kısıtlı zaman ve bütçeye rağmen alternatif, nitelikli konut üretimi de mümkündür.

“Sosyal konut kavramını temsil eden çevrelere bakıldığında, özellikle Türkiye ortamında, bunların düşük bütçelerle, hızla, çevresel ve mimari değerleri öne almaksızın gerçekleştirilmiş yoğun yerleşim alanları olduğunu gözlüyoruz. Şüphesiz bu anlamda kısıtlı alım gücü olan gelir gruplarını hedef alan yatırımlardan bahsediyoruz. Öte yandan “Bu grupların alım gücü kısıtları bu konutların çevresel niteliklerinin meşrulaşması için bir haklı bir zemin oluşturmakta mıdır?” sorusunun yanıtı açık kalmaktadır. Bir başka deyişle “Benzer bütçe olanakları ile ya da işlevselleştirilecek başka mekanizmalarla fiziksel çevre kaliteleri daha yüksek, dolayısı ile barındırdıkları yaşam kaliteleri artırılmış çevreler elde etmek olası mıdır?” sorusu üzerinde düşünmek gerekir” (Celal Abdi Güzer) (4).

Kaynaklar
1. TDK Sözlüğü.
2. Bingöl, Ö., “Sosyal Konut Yerleşmelerinde Kentsel Mekan Üretimi: İstanbul Kayabaşı 24. Bölge Sosyal Konut Yerleşmesi” Megaron, Cilt: 14 Ek: Özel Sayı, 2019.
3. Batur, A., “Toplu Konutun Tarihsel Gelışımı ve İki Örnek”, Mimarlık Dergisi-156, 1978.
4. https://www.arkitera.com/haber/sosyal-konut-tanimi-dinamik-bir-tanimdir/